Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mayo de la Región de El Fuerte y Choix, Sinaloa.
Juyam jabeta Jiji´tome Yoremata Anepo Umu Carapuepo Entok Chojimpo, Sinaroapo
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
Jubari, Árbol de igualama
Jubari

Ii júyya jamakwei goibusan metrom tetebia, anai sosokoc beewac, tósali i jé´lai; ili juyapo chokim benak sag´guak; jú segua tósali entok ili lila; ju a taaka chukulisi a´ayu bejá buaseko. Jibá sisialia, julio mechát sesegua entok yun tetam ayukapo ché túlisi yoyótu. Un´na túu tat´tapo jipúwa.

Jak benakusu teigua itóm nasuk. Carapu entok Chojí cagüimmeu jiba au mimika, uka buiata nanagüichiapo umuite ket ara a tekgua.

Jitásu ai jijítogua. Ume jamuchim ju a met kó´koamac yun taaguarim jipúreme, u cutá béwa ili pedazom, senu litro baampom babatgua gosa a ji bechiibo, huepulaca ketweyo. Ketune ke ji´buaka u senu entok bootebare´teko goi taguarim yumapo. Ju kutá bewa kie ba pojtiriampo a bakná guanai ume (almorranam) bechiibo tuuri.

Jitásu a jojoa entok jáchisu au nanátia ju kokoa.Ume jamuchim, ka tú´guam bechiibo, taaguarim bep´pam yeu sasaka o jitá ka ameu tuusi güechemta buako. Namucriatam i´innea, ju takagua naimumuquilte, guate matrizpo guaguante, topa jajabostemme entokim taij´güegüeche. Jume (almorranam) baarut´tiriata bechiibom yeu sasaka, jume carrom nunubuame entoc wakasim susuyame, bem yun am jojoye bechiibo entok jitá un´na tat´tak yeyejteko.

Guate jitá taayaguame. Ju taka ará buatu tesi yun am buako kobá guantiriatam jatebat ta´tábe.


Árbol de igualama

Árbol de hasta 7 m de alto, con la cáscara roñosa, blanquecina. Hojas en ramitas como estrellas. Flor de color lilita con blanco. El fruto es una bolita negra cuando madura. Siempre está verde, florece en el mes de julio y crece mejor donde hay mucha piedra. Se le considera de calidad caliente.

Localización geográfica regional. Sólo se da en los cerros de El Fuerte y Choix aunque se le puede encontrar en las partes planas.

Uso medicinal. Para las mujeres que se pasan muchos días de su enfermedad (menstruación), la cáscara del palo, unos tres pedacitos, se hierven en 1 litro de agua para dos tomas, una en la mañana en ayunas y la otra al acostarse durante dos días (V. pasmo y regla retrasada). La cáscara cocida se utiliza en vapores y tomada para las almorranas.

Causas y síntomas de la enfermedad. Las mujeres se pasan de los días por algún desarreglo o por comer algo que les hace daño. Sienten mareos, un desguanzo del cuerpo, algunas con cólicos en la matriz, sofocación y calentura. Las almorranas salen por sudor, estar mucho tiempo sentado, como los choferes y los vaqueros, o sentarse mucho tiempo en cosas calientes.

Otros datos. El fruto se come, pero si es ingerido en mucha cantidad, duele la cabeza.