Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Otomí del Valle del Mezquital, Hidalgo.
Ra B´atha, Ngetho Go Gehya Ya Nfadi Ma M´et´a Ya Ñahñu
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
B´ahí, Escoba
Dalea sp.
B´ahí

Rä dängi ngu n´a ra za ha petsi ya y´e xa ndä ha xa ntungi; ya doni xa ma ha ngu xa ngranulado, xa nt´axi; ha petsi ya zi xuta ngu rats´uta; ha di ndoni ra zänä ra abril ra julio. Di te ha ra b´atha n´e ha ra inbonthi; ha xa nxa na ndapo.

Habu kohi ya hnini habu ja nu yä ndäpo. Nxits´o, Nsamgo, M´ohai, San Antonio Sabanillas n´e Bofo, ra hyodi M´ohai n´e Ñequeteje ra hyodi Nts´otkani.

Hanja dä t´ot´e. Pa nu ra uts´afi n´e ya ts´i dri thuni ngu n´a litro ra dehe ra mui ra b´ahi n´a limu xa theke, n´a xeni ra xuto xa theni ga juta, n´enu ra zi ngotho nu ra kam´yo n´e tuki rä b´oapi. Ko nuna dehe xa nthuni nu to hñeni da uati ra ne pe da tseti nu ra pa da za ha njabuasta da kani mbo ra ne; nuna petsi da ot´e ndunthi ya m´iki asta da hñakui nu ra ugi.

Hanja fudi ra hñeni. Nu ya ts´afi di tsi ra zue ngetho tsi dunthi ya ñ´u; ha hinga ngetho hingi xuki ya ts´i; ha nubu n´a ra ts´afi ya xa zi ra zue pe hinxa ñ´u, da ugi nubu tsi ra ngobts´udi, ra oni, ya xät´ä, ya ts´otkani o malvas. Xa ñ´u nu ra ngots´i ha ja ra ts´afi, ha r´abu di neni nu ra hmi; ra uts´afi n´a ra hñeni xa pa.


Escoba

La mata tiene más o menos 1 m de altura y se extiende, da muchos palitos o ramitas algo duritas. Las hojas son chiquitas, algo redonditas y verdecitas. La flor es morada con 4 ó 5 hojitas de la flor; en tiempos de aguas retoña la mata y florea. Crece en las joyitas de las laderas de los cerros y se las comen los animales. Es una planta caliente.

Localización geográfica regional. El Sauz, Santa Teresa Devoxtha y San Miguel Tlazintla, municipio de Cardonal; Nicolás Flores, municipio de Nicolás Flores.

Uso medicinal. Para recaída de un parto (V. entuertos): el romero, escoba, azúcar y un pedazo de tela de manta se queman juntos de preferencia en el carbón de bracero, cuando todo esto se esté quemando, la enferma debe de absorber el vapor o humo y estar bien cubierta de todo el cuerpo. Después a dormir y con eso suda; esto se realiza una sola vez y sana.

Causas y síntomas de la enfermedad. Si la persona está recién aliviada (como una semana) y se pone a hacer un trabajo doméstico pesado, se enferma; esto le causa vómitos, mareos y debilidad en general (V. cuarentena). La recaída es una enfermedad fría.