Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Otomí del Valle del Mezquital, Hidalgo.
Ra B´atha, Ngetho Go Gehya Ya Nfadi Ma M´et´a Ya Ñahñu
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
Ndäpo nzit´i, Hierba del cáncer
Ndäpo nzit´i

Ge n´a rä ndäpo ngu r´et´a centímetro rä hnets´i. xä nxi ha rä hai; yä za xä nts´ut´i ha ts´u xä ma; yä t´ukä xi, xä nk´ami, ngu xä nthe ts´i n´ehe xä mbo´tsi; rä doni ngu rä ngäha ngu yo centímetro rä ma, theni. Te ha yä ndäpo n´e ha yä huähi, nubye uäi poho ha te. Ge n´a rä ndäpo xä pa.

Habu kohi nu yä hnini habu ja yä ndäpo. Nsamge n´e nxits´o rä hyodi M´ohai; T´axai, Bonanza n´e Mañ´e.

Hanja dä t´ot´e. Pa dä b´eke yä ntheni n´e yä xäxi ko rä y´a drä thuni ko n´a litro rä dehe ko n´a mit´i nu na ñ´ethi; m´efa ko nu nä dehe habu dä thoki ko n´a xekirä dutu ts´urä tudi pa da suki rä ntheni n´e dä t´ents´ ui rä pathe rä pathe. Nu rä ndunthi rä nsuki b´u man´a rä dängi rä ntheni.

Pa dä hñaki rä thehe pa ge´ä dä thu´tsui nu´ä rä dehe pe hindä ts´i; dä t´ot´e ngu rä nsukä ne ngu n´ate minuto m´et´o ñ´epu dä ñ´ahä, njami hyastho pa njani da ñäni.

Hanja fudi rä hñeni. Yä ntheni ngetho b´u to dä dagi ha yä do, n´e ha yä b´ini, n´ehe ko ri juai; ha nub´u hindä t´othe nub´u da mo; nub´u ha rä ua hingi tsa ri ñ´o ha nub´u ha yä y´e hingi tsa te dä mihi. Nu ya xäxi poni sehe n´eme b´u dä tsate n´a rä zu´e. R´abu that´i nub´u dä mo ha xä ñ´u. Xi tse nu yä ntheni.

Ri uyuga di mo ngetho to tsi rä y´ui to ña, b´u xä ñ´u yä ts´i, n´e ha b´u joxä rä hñä ko rä ne; nub´u njani xä ñ´u ngu yä duxy´uga ha hungi tsa dä ñuni nixi dä ñä.


Hierba del cáncer

Es una hierba de unos 10 cm de alto, se curva y se extiende sobre el suelo, las varitas son delgaditas y algo duritas. Hojas chiquitas verdes, como redonditas y también los bordecitos. La flor es una espiguita como de 2 cm de largo, rojita. Crece en el monte y la milpa, cuando llueve nace y retoña. Es una planta caliente.

Localización geográfica regional. San Miguel Tlazintla y El Sauz, municipio de Cardonal; Taxay, Bonanza y Nicolás Flores, municipio de Nicolás Flores.

Uso medicinal. Para lavar heridas con sangre y granos con pus (V. llagas); se pone a hervir en 1 litro de agua un manojo de esta hierba; después con esta agua y utilizando una gasa, algodón o un trapito limpio se lavan las heridas echando constantemente el agua. La cantidad de lavadas depende de lo grande o gravedad de la herida.

Para desinfectar la garganta se utiliza esta misma agua o té pero sin tomárselo; se hacen gárgaras por lo menos unos 20 minutos antes de acostarse y diario hasta que se alivie.

Causas y síntomas de la enfermedad. Las heridas se dan por golpearse con una piedra al caerse, por rasgarse con una espina, o por cortarse con el machete cuando se anda trabajando en el campo, y si no se curan rápido se les infecta; si es en las piernas no pueden andar y ni agarrar las cosas cuando es en las manos o brazos. Los granos del cuerpo salen solos y por picaduras de moscos, y si se los agarran seguido o se rascan entonces se los infectan y les duele. Las heridas son frías. La garganta se infecta por fumar, hablar mucho, porque les duelen las muelas o por respirar con la boca; cuando esto pasa les duele como si fueran anginas y no pueden pasar la comida ni hablar bien (V. dolor de garganta).