Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Otomí del Valle del Mezquital, Hidalgo.
Ra B´atha, Ngetho Go Gehya Ya Nfadi Ma M´et´a Ya Ñahñu
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
T´ei, T´uka xäza, Pasto, Enebrito chico
Sagina saginoides (L.) Karst.
T´ei, T´uka xäza

N´a rä t´ei ngu hñäto saha rä hñets´i, rä ts´ut´o xä ts´ut´i xä nk´ ant´i, yä xi xä nts´ut´i ha yä notsi, yä doni xä t´axi ngu yä tso, pe´tsi r´a yä nuni xä nit´ami. Te n´a tuki habu tsudi rä hyodi ha te ma n´a habu ja rä xudi, te n´a zi hmunts´i, di nxi ha rä hai; ja nub ye uäi, te ngu n´et´o ma kut´a ha doni. Te ha yä ua yä uada, n´e ha ya ua ya xaxhni, ha ya kati, ha yä ua yä däta za (ja rä xudi ha tsami ndunthi rä xa). Te ngu dä mudi yä y´e ha dä m´edi ngu dä dagi rä tse ha rä b´atha ha habu hingi tagi rä tse r´amats´u di y´et´i. Tsi yä mbon´i n´a rä ndäpo xä nxa.

Habu kohi nu ya hnini habu ja nu ya ndapo. Nsamge, Nxits´o, San Clemente, Santa Teresa Daboxt´a n´e T´axanguani, rä hyodi M´ohai.

Hanja dä t´ot´e. Nu nä hñeni njoxiu n´e yä da ngu "rä ts´ondähi" tsudi nu yä uene n´e nu´u pe´ts´i yo njeya, nub´u hinda t´othe dä gohi ngu tsudi rä thehe. Dä thuni ts´u rä t´ei (hñu y´e) n´a tui rä dahe ha dä thuts´ui rä no xa doni n´e n´a rä bojä drä oro; m´efa drä thuts´i ha rä xui ha nubye dä hyats´i ha ngu da nxui dä thuts´i yoho gota ha rä xi ñu pa dä xogi pa dä za dä joxä rä hñä, ha yä dä dä thu´tsui ko n´a rä gotero ñ´e pu drä thuki ko n´a rä zenjua o rä tudi. Drä jabu ga´tho n´a semana ñ´epu ma n´aki pe hasta dä thogi ma m´a semana; dä thandi ge drä te stä nxa; nub´u hindä ñäni ko ngehña nub´u rä "ndähi". Nub´u etho rä t´ei nub´u dä thu´tsui n´a rä dopiä drä jot´i ha n´a rä xito habu hinda du rä dopiä; m´efa pa dä t´othe dra t´äni rä xito habu o rä dopiä drä so´tsi pa dä bähä ngu yoho o hñu minuto nu rä bätsi. R´abu ko n´aki ko nge´ä; xi xä hño r abu n´aki ko rä ndäpo ma n´a ko rä dopiä.

Hänja fudi rä hñeni. Nu na hñeni fudi nub´u b´ai getuu n´a rä jä´i o n´a rä mbon´i stä nts´o b´ai getuu (n´ehe b´u ja xä m´ui yä bäts´i o xä ñ´o yä kui), yä da zoni, xi xä njot´i yä da ko yä boda, rä xiñu jot´i, hyanga. Rä bä tsi zoni ngetho hingi tsa dä joxä rä hñä nixi hingi tsa dä ñuni; nu nä hñeni tsudi nu yä batsi hingi tsedi rä mfeni ha xä pa.


Pasto, Enebrito chico

Hierba de unos 8 cm de altura, su tallito es delgadito y color verde limón. Sus hojas son chiquitas y delgaditas. Sus flores son blanquitas de forma como estrellitas, los botones son chiquitos y verdes. Crece en cogollito o amontonado, se extiende sobre el suelo, poco donde le pega el sol y más cuando está en sombra, se encuentra en épocas de lluvias, nace y crece en 15 días. Se desarrolla al pie de los magueyes, matas de "uña de gato", barrancas, en los cerros entre las piedras grandes y al pie de los árboles coposos (hacen sombra y guardan jugo). Se da en las primeras lluvias y desaparece con las heladas en los planos; en los cerros dura más porque hay más defensas; se considera una hierba fresca.

Localización geográfica regional. San Miguel Tlazintla, El Sauz, San Clemente, Santa Teresa Devoxtha y Cuesta Blanca, municipio de Cardonal.

Uso medicinal. En enfermedad de los poros (fosas nasales) o de los ojos parecida a un mal de aire en niños recién nacidos hasta de casi 2 años, si no se curan quedan como agripados: se hierve tres ramitas en un cuarto de litro de agua y se añade rosa de castilla y un objeto de oro (anillo, moneda,...); después se deja serenar una noche y al amanecer y anochecer se ponen unas dos gotas en cada poro para que ayude a destapar y se respire mejor, y a los ojos se les pone esta agua con un gotero y se les lavan con un paño o algodón. Se hace durante una semana y se descansa otra y después otra vez; procurar en cada curación que sea un té fresco; en caso de que no se cure con esto es que el mal es aire. Cuando no hay pasto se utiliza un pinacate, se echa en un frasco y se tapa (sin que muera el animal); después para la curación se agita el frasco, se destapa y se acerca al niño para olerlo durante 3 ó 4 minutos. Por lo general una sola vez basta; es muy efectivo y se pueden usar combinados la planta y el animal.

Causas y síntomas de la enfermedad. Esta enfermedad da por la presencia cercana de una persona, perro o gato que estén "sucias" (recién paridas o hayan hecho recién el sexo), los ojos le lloran, se le enlagañan mucho y amanecen bien pegados (V. lagañas), los poros bien tapados, voz gangosa. El niño está llorando y molesto porque no puede respirar y tampoco puede comer porque no hay respiración; esta enfermedad les da a los niños débiles de espíritu, y es caliente.

Otros datos. También se la come el ganado.