Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Otomí del Valle del Mezquital, Hidalgo.
Ra B´atha, Ngetho Go Gehya Ya Nfadi Ma M´et´a Ya Ñahñu
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
Zakthuhni, Pirul
Zakthuhni

N´a ra ndapo ko ya nxi ya t´uki, ko ya nda ya nk´ami, ya doni xa nt´ axi ha ya t´uki, nubu ya da y´ot´i ya peni xa ntheni ha da dagi; habu ra za di te sehe, nzantho ja; nub´u ja ra ndahi petsi ya doni (mayo). Di te ha ra b´atha.

Habu kohi nu ya hnini habu ja nu ya ndäpo. Dexthi, Ndäst´oho, Sanxua, Gosthi Dexthi n´e R´okt´oho, rä hyodi, Ts´ ok´ani; M´ohai, Nxits´o n´e Santa Teresa Daboxt´a, rä hyodi M´ohai.

Hanja dä t´ot´e. Pa nu rä thehe gi thuni n´a bote rä dehe n´a mit´i rä Zakthuhni, n´a y´e rä ju´ta n´e n´a mit´i rä ndapo kanse; nu nä dehe ñ´ethi dä t´en ts´i ha rä ndoy´o m´efa de xä nxaha ngu nzäntho ha hinda nthuki habu nkom´i xä hño nu´ä to dä t´othe nunä dehe ñ´ethi dä t´ot´e hñu´ki o goho m´iki hyastho ngu dä uadi n´a ñ´epu man´a gä nxui nubye dä ñ´ähä.

Hanja fudi nu na hñeni. Nu nä thehe umba yä bätsi n´e yä dängä jä´i ngetho di nxaha n´itho ko rä tsethe habu y´o rä ndahi, nub´u n´a rä ja´i di hñeni o ja xä ñäntho ha dä ku´t´a yä y´e ha rä tsethe. Nu rä da´thi pe´tai ndunthi rä thehe, nubye dä nde ha di nxui, n´ehe ko rä y´aha.


Pirul

Es un árbol de 4 a 6 m. Hojas verdes chiquitas. La flor es blanca y chiquita, cuando seco el fruto es rojo y se cae. Semilla verde. Donde quiera crece, siempre hay; cuando hay viento hay flor (mayo). Crece en terreno plano.

Localización geográfica regional. Dexthí, Orizabita, San Juanico, Puerto Dexthí y Nequetejé, municipio de Ixmiquilpan; Cardonal, El Sauz y Santa Teresa Devoxtha, municipio de Cardonal.

Uso medicinal. Para el bronquitis: hay que hervir en una cubeta con agua un manojo de pirul, una penca abierta de sábila y un manojo de hierba del cáncer; esta agua de hierbas se echa en el cuerpo después del baño normal y no hay que secarse pero tiene que estar bien abrigado el enfermo, el baño con esta agua de hierbas es tres o cuatro veces al día y seguido en las noches antes de acostarse.

Causas y síntomas de la enfermedad. El bronquitis da a niños y grandes porque se bañan temprano con agua fría, en lugares no muy cubiertos, cuando alguna persona está convaleciente o recién aliviada y agarra o mete las manos en el agua fría. El enfermo tiene mucha tos muy fea, sobre todo desde la tarde y toda la noche, también es con vómito.