Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Otomí del Valle del Mezquital, Hidalgo.
Ra B´atha, Ngetho Go Gehya Ya Nfadi Ma M´et´a Ya Ñahñu
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
Taib´a, Tsib´a
Taib´a

N´a rä ndapo xä nxi ha rä hai, ya xi ts´u xä ma, xa nxidi ts´u n´e xä ts´at´i, xä nk´ami, ya y´e ngu xä ntheni ngu ja yä tudi, t´ukä, doni, xä nk´ant´i ha xä nkafe; nzantho ja ha doni nubye uäi. Te ha rä b´atha, ha rä t´oho; tse ñ´ethi.

Habu kohi ya hnini habu ja nu ya ndapo. Cantamay´e, M´ahi, Naxthey, zi Mothe n´e Pechuga, rä hyodi ts´otk´ani.

Hanja dä t´ot´e. Pa dä thai rä b´ini o ha yä dä, m´et´o da ju n´a rä thexi n´epu drä thai rä boda pa dä thandi habu o rä b´ini habu ngu xä ntheni, m´efa dä thoki n´a y´e rä ts´ib´a ha ngu dä boni rä b´a dra si tui habu o rä b´i mi. M´efa dä boni nu rä b´ini.

Hanja fudi nu rä hñeni. Nubye ja yä kähä na ma dä y´oki, tagi yä b´ini yä kahä ngetho xä hñe ts´i ko n´a rä m´aki, ngu dä dagi n´a rä b´ini tsa xi xä ñ´u, da za dä ñ´angä rä da, xi xä ñ´u. N´ehe xä hño pa yä mbon´i; ge n´a rä hñe ni xä pa.


Tsib´a

Hierba que crece al ras del suelo, tallito medio rojito, peludito. Hojas poco larguitas, anchitas y poco puntiagudas, verdes. Flor chiquita, verde con cafecito; siempre hay y florece con las lluvias. Crece en el campo, cerros y barrancas. Es fría.

Localización geográfica regional. Cantamayé, La Palma, Naxthey y La Pechuga, municipio de Ixmiquilpan.

Uso medicinal. Para sacar las espinitas de los ojos que caen al cortar las tunas: primero se toma una fibra de ixtle de lechuguilla (ts´ u´ta) y se saca la chinguiña, después se revisa el ojo y en donde se pone rojo indica que ahí está enterrada la espinita; entonces se quiebra el tallito de la plantita para poner la lechita que le sale en la parte que está la espinita. En poco tiempo sale la espinita del ojo.

Causas y síntomas de la enfermedad. Cuando hay tunas y se van a cortar con una garrocha que tiene una puya de maguey; caen las espinitas de las tunas que se encuentran altas; al caer una espinita, se siente como que pica y no se puede mover el ojo, duele mucho. También sirve para los animales; es una enfermedad caliente.