Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Otomí de San Juan Ixtenco, Tlaxcala.
Rä B´atha, Ngetho Go Gehya Yä Nfadi Ma Meta Yä Ñáhñu
[
Información general
]  [ ]  [ ]  [ ]  [ ]
Tdahs-kent-deni, Chicalote blanco
Tdahs-kent-deni

N´a rä ndäpo petsi ngu medio metro rä hñets´i. Nu rä za xu petsi yä zi b´ini ha rä nkät´i rä hyatsa k´angi. Nehe yä xi ngu xä ntsut´i ha petsi yä b´ini, ma n´a tuki nu yä ndaxju xi ja asta ngati ha man´a yä t´uki nu yä xi ja mäñä ngetho ge´u hingi ñats´itho. Nu rä doni yä xi yä dängi, xä nt´axi ha made petsi xä ntheni. Uni rä yä zi fruta ngu yä zi mado ha nehe petsi yä b´ini ge petsi n´a rä zi punto xä mboi ha rä tsat´i. Nu rä b´indri n´a rä ndapo xä naxi hingi y´ot´i gatho yä xi ni yä nda nubu gatho di y´ot´i. Di te ha yä b´atha, ha yä hñe, ha yä mbonthi n´e ha mar´a.

Habu kohi nu yä hnini. Nuna ndäpo di te ha Nsaxua Ixtenco, San Pablo Citlaltepetl, n´e Huamantla de Juárez.

Hanja dä t´ot´e. Rä b´indri tsa drä ju pa yä uts´afi, drä theki n´a zi xeni rä bokua (ra y´u), drä xuki xä hño, dä ñahi habu ja nu rä ts´afi xä ñ´u, asta dä hñakui nu rä ugi.

Hänja fudi rä hñeni. Nu rä uts´afi ehe ngetho nu te tsi xi xä ñ´u, o nehe ngetho mfom´i yä ts´i ha dä ñ´ani o ne nehe ngetho nu te tsi xi xä me.

Pa mar´a yä nt´ot´e. Hingi hma pa te man´a xä hño. Handi: T´ena ge nu rä b´indri xä nk´ats´i ge´ä man´a xä hño, pe kasi otho. Nu rä doni man´a rä t´uki ge nu rä t´axi.


Chicalote blanco

Planta como de 50 cm de alto, su vara verde clara, muy espinuda. Hojas muy picudas, espinudas, algo alargadas, las viejas se encuentran abajo y las más chicas son las de arriba o sea las tiernas. Flores blancas, grandes, en medio tienen rojito. Frutos como huevitos, espinudos, tienen un punto negro en la punta. Hierba correosa, no se secan todas sus hojas ni semillas en la época de secas. Crece en los campos, barrancas, solares y terrenos baldíos.

Localización geográfica regional. San Juan Ixtenco, San Pablo Zitlaltepetl (Trinidad Sánchez Santos) y Huamantla de Juárez.

Uso medicinal. Se puede utilizar para el dolor de muelas: se corta un pedacito del camote (raíz), se lava bien, se masca cerca de la parte donde se tenga la muela picada hasta que se le quite el dolor.

Causas y síntomas de la enfermedad. El dolor de muelas viene por comer cosas muy dulces, por darse algún golpe que las afloje o por comer cosas muy duras que las rompan.

Otros datos. Se menciona que el chicalote amarillo es más efectivo, pero escasea para conseguirlo, su flor es más chica que la del blanco.