Yi´p kuy 6 m i yo´ne´i, i mooya´ poop pu´uch weñan veces tsabats, i tyim pa´ak i agui´ pakguiy i jojmi´, jesik kinpa´ tsustsabats. Tam pa´atpa´ anki´im porke jemum yo´npa´. Wityijimñi ity uxan.
Tam pa´tpa´. Yagats Lumuj.
Tyyi i cho´yiypa´.Tsokoyxawa´: Ja´asaytyap i ay sastap jutyim toypa´, okmi´ pityap kun je´m ay ja´asnewipik i kutsentap kun tum pu´ktuuku´, yi´p na wattap asta ke kitsa´yiñ je´m mal. Uktaptyim i xooxijom tum po´a´ de 2X2 cm i tyiitsantim kuk tasajum de ni, tukuten veces al día asta ke pixiñ je´m mimne´i.
Tyi´iga´ ta matspa´ je´m ka´akuy. Iga´ ta yu´annaspa´ ki´mpa´ sawa tan tsokoy yukmi. Tsam toypa´ i xinpa´.
Tungag datuj. I tyim kuttap.
Árbol de 6 m de altura aproximadamente. Flor blanca-amarillenta algunas veces roja. Fruto con muchas semillas, de sabor dulce, cuando madura verde con rojo. Hay gente que la siembra en los solares. En la montaña hay poco.
Localización geográfica regional. Santa Rosa Loma Larga.
Uso medicinal. Aventasón (aire) en la boca del estómago (V. cólico): las hojas se asan y se restregan en la parte que duele, luego se envuelve con hojas asadas y se sostienen con un trapo amarrado, esto se hace hasta que desaparece el mal. También se toma el cocimiento de un trocito de 2 x 2 cm de fruto tierno seco en media taza de agua, tres veces al día hasta que sane el enfermo.
Causas y síntomas de la enfermedad. Por malpaso da aire en el estómago. Duele mucho y se inflama.
Otros datos. El fruto se come.