Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Cora de Jesús María, El Nayar, Nayarit.
Cuyej tu´ upij tu tyi´ guatarij, naayerij mej tyu´ ugu´ atyaj chusetyej mej chej, El Nayar, Nayarit
[ ]  [ ]  [ ]  [
Nombres botánicos
]  [ ]
Tyaacujsixa´a, Palo amargoso, Palo amargo
Coutarea pterosperma (S. Wats.) Standl.
Tyaacujsixa´a

Aitüij ein aünaütu´upic, axuitzi guara´a. Cüyej guaica muajca´a tü ajtütü´ü `alli´i ü xamueiran anxüj xütye pu tütü´üma´a `alli´i ajta sei xütye ü tü cün tya´aravi´irama´a `alli´i tün pu ta´axa. Cuaina ü xutairan gu´apua xütye apuan aita´a pu tütü´üma´a `alli´i, ruxamuei atye pu ajtaxuta´ama´a `alli´i, ü taca´iran tse´i ajta ta´a xa, arasevique´e pu caugóutumee. Capú tyaxamuaí `alli´i ü xüjcata´a, julio etse pu xuta´avaca ajta agosto etse.

Yaa puj ti´i rátyaguájmee. La Pista, El Panteón, Santa Cruz, Las Huertitas, La Concepción, San Francisco, Huaynamota, Ixtalpa, San Rafael, Ixcatán.

Guatarij. Tüpu´a aru´utsüjra´a: irauyaatsan puj ü cutsapa´ara´an tü´üqui arámua´cua xücáj iraaye´en, culeene´e pu´u ü cutsapa´aran porque antsívi tyamu´a. Túpu´a üiitaj tü tyi´icuitüpu´a tü anámü´üye, ajtá tüpu´a iru´ímü´uya, ayaapuj tyi irauyaatsan ü cutsapa´aran tü´üqui aramacua xucáj cün iraayen. Ajtá iraatü´üxün ü cutsapa´aran, iru´ucarutsij. Ü tüca´a autú tyi ue e´etyaune, hasta caiyen cha´ata tya´arasti arámuaca xücaj cüme´e. Aüna ü áj ayen tyi´iyeetsigua guatarij tüpu´a üiitaj tyiquuij aacaj tsajtan rarutye ayaaou tyi iraayen sei vasu tüpüna´a achutú a´ateere guáca´itu, 40 püan xücáj. Tüpu´a arú´úcui´i, tyi´ityavaürij amüjna ü cutsapa´aran yeetsigua tü irantyauratsi ajtá iraayen.

Yaa pu eincüm tyi icuinye yaa pu tyu´ase. Tyive´íraacu´í tyi va´axanamüste´e, tyi va´utsüjre´e tü pu´a `atü tü aüna cün tyí´ícu´i tyaumuara´a puj´ame, ru´uxanamüstya tüpu´a cüj tyu´ucu´any. Aü pü tyu´ururej tüpu´a `utanyu´ucan eigua capú xa `eyan, hasta quí cai tye´entyauny, aj pu´í pü tyi´icu´íny.

Tü íu´ímü´üyaj-ajta ira´anamü´üyaj: yaa puj tyu´asej; aüpu´u amiteere´e tü tyu´u tyaune tyu´u sa´atapu´u etse, ajta `í´achu´ítaj, `í´utyaaguan ajta tyu´icuaste´e apú tyí´í uxa´íra´a, tüí ajta e´igua tyi´ícu´acaren. Yaa puj e´incün pü tyi´ícu´ine e´ina cú me´e: tüpu´a `atüj amuan `ucutyi tü aünacün tyi´ícu´í.

Tyi´itü tü i´ucu´any: tüpu´a `atü ayan tyi´ícu´í; püste´e pu´u quij guaye´en ámue´i amuan, capú mes tyí´ítü cu´acaj.

Casü´ü ye´í: na´ímí´ícaj puj `asi tyetyacaj ajta uucaj.

Yaa pu´u xaa, yaa nu´u atsu tya´amu´íxaatye´e, e´ipu´u, pu´urij.

Aacaj tü e´iguata´eigua: aüpuj quasi tüpu´a üítaj tü auchan tyi yáu tüpu´a caíguú chu´even, canacan `acheny, capu `inaa tya´umu´astü´ame, ratü mueirastyá´a puj `ame ü mu´uran, capú tyi´i cue´ímü `ame. Tüpu´a e´eyan aüna cüntyí´ícu´inye ü üitaj tüpu´a auchan se´í tyiya´u `ara´any, ayaa pu´u qui tyí´íruuráj `ame tü´ütágu´a tüpu´a cai tyí´ígo´uguate´en. Para tü´í cai ayan aün aacaj tyí gu´aseyaa puj tyí´íru´urij, capú mas tyíítü cu´aca tü pu´a aüj guaca´atyi cuareta días etse, ámu´eí pu´u püste´e amuan. Tú pu´a caí ayaapúj tyí´íruuren.

Tü eru´uguatacu´ínye, tyi vaucu´í tyamu´a vanyin cüme´e.


Palo amargoso, Palo amargo

Árbol (palo) de 3 m de alto. Sus hojas miden hasta 8 cm de largo, en las partes donde nacen las hojas tienen mechones de pelos. Las flores son blancas, tienen la forma de una campanita de 3.5 cm de largo. Su fruto es seco, de color café con 6 costillitas. Florece por el mes de octubre y pierde las hojas en la temporada seca del año. Crece en el monte.

Localización geográfica regional. La Pista, El Panteón, Santa Cruz, Las Huertitas, La Concepción, San Francisco, Huaynamota, Ixtalpa, San Rafael e Ixcatán.

Uso medicinal. Se emplea para el tratamiento de la bilis: se toma un vaso del cocimiento de la cáscara del tallo (palo) durante nueve días; se hierve un pedacito de la cáscara en un vaso con agua. La cáscara es muy amarga.

Para tratar la purgación: se cuece un trocito de la cáscara en un vaso con agua, el cocimiento se toma en ayunas durante nueve días, además se machaca bien otro pedazo de la cáscara y se deja remojando todo un día, el agua se tiñe de amarillo, por la noche la cáscara se unta en los genitales (las partes) donde sienta comezón, la curación también se realiza durante los nueve días.

El cocimiento de la cáscara se utiliza para quitar el mal aire de las mujeres que se alivian de niño: se toma un vaso del agua durante los días que dura acostada (la cuarentena). Cuando se siente mucho dolor de pecho: se usa la cáscara hervida puesta sobre el pecho.

Causas y síntomas de la enfermedad. La persona enferma de bilis se pone amarilla y cualquier cosa que come le produce asco, siente dolor de estómago, como si fuera dolor de viento, vomita, el vómito es amargo. El padecimiento es causado por hacer corajes; en ocasiones no se sienten los síntomas inmediatamente, sino que los enojos se van recargando hasta que finalmente la persona enferma (V. muina).

Las purgaciones se manifiestan por presentarse comezón en los genitales (en las partes del hombre o de la mujer), diarrea, se siente mucha hambre y aunque coma mucho no se satisface, la persona adelgaza. Este padecimiento se origina por tener un encuentro (relación sexual) con una persona contagiada. El enfermo debe comer únicamente atole de maíz y tortilla, sin ingerir otro tipo de alimento. Lo pueden adquirir tanto hombres como mujeres. El aire también llamado mal aire, es un padecimiento propio de las mujeres que acaban de parir y no se cuidan; se sienten débiles, con la cabeza borracha y sin ganas de comer. Si a una mujer le pega el mal aire, después del nacimiento de su primer hijo, en los partos posteriores también lo adquirirá, sin embargo lo puede evitar tomando el cocimiento de la cáscara del palo amargo cada vez que tenga un parto. Se recomienda que la parturienta, durante el tiempo que debe durar acostada (cuarentena) no coma alimentos diferentes al atole y tortilla, puesto que si no lo hace adquiere la enfermedad.

Cuando se presenta dolor de pecho se siente dolor fuerte por dentro, en el pecho o en el área donde se encuentra el corazón (dolor de corazón).