Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Cora de Jesús María, El Nayar, Nayarit.
Cuyej tu´ upij tu tyi´ guatarij, naayerij mej tyu´ ugu´ atyaj chusetyej mej chej, El Nayar, Nayarit
[ ]  [ ]  [ ]  [
Nombres botánicos
]  [ ]
Tumatyxa´a, Tomate arribeño
Tumatyxa´a

Aitüij ein aünaütu´upic, xuitzi guara´a. Tu´upij tü guasti´iguacaj, tü´üracaj hasta `achu a´ita´a metro apuan sei cuarta aupitymee ü xutaira´an cua´i naj, aita´a pu anatyumuavi´imee, cumu tyi´itü cu´u curü xütye tülü´ümee, `uracaj seica ü taca´iran pauvi´í pa `alli´i tüpu´a arij cuasi. Aigua pu ura´atse´e ü cüya´aran ajta xamua´iran cuju´uxa´amee.

Yaa puj ti´i rátyaguájmee. Se puede encontrar cultivado en las casas de varias rancherías.

Guatarij. Tü eru´utsüraj: irauyaatsan puj ü naana´aran, ajta estafiate, xamueii amuan, hierbabuena, ajta albahacar amuan ajta tumatyixa´a yújtyi tü guáxuá ajta orégano irajnachite´in. Tü´üqui ara´apua´a iya´a íru´ucaaye´n caxüj tyi´ícu´atüj, aramuaca xücaj cüme´e.

Yaa pu eincüm tyi icuinye yaa pu tyu´ase. Tyve´íraacu´í, tyí va´uxanamüste´e, tyí va´utsüjre´e tüpu´a `atü tü aüna cün tyi´icú´i, tyaumuara´a puj `ame, ru´uxanamüstya tüpu´a cüj tyu´ucu´any. Aü pütyu´ururej tüpu´a `utanyu´ucan aigua capú xa `eyan, hasta qui cai tye´entyauny, ai pu´í pü tyi´icu´íny.


Tomate arribeño

Hierba de hasta 60 cm de alto, los tallos y hojas son pelosos (pubescentes). Las hojas están partidas, miden 7 cm de largo. Sus flores son en forma de estrella, de color blanco con el centro amarillo, parecidas a las flores del chile. El fruto es redondo, de color rojo al madurar y tiene muchas semillas. Crecen en jardines o huertos.

Localización geográfica regional. Se puede encontrar cultivado en las casas de varias rancherías.

Uso medicinal. Se emplea para el tratamiento de la bilis: se cuece en un cuarto de agua un pedazo de raíz de nopal, unas hojas de tomate, de estafiate, de hierbabuena, de albahacar y de orégano. Se toma un vaso del cocimiento en ayunas durante nueve días.

Causas y síntomas de la enfermedad. La persona enferma de bilis se pone amarilla y cualquier cosa que coma le produce asco, presenta dolor de estómago, como si fuera dolor de viento y tiene vómito, éste es amargo. El padecimiento es causado por hacer corajes; en ocasiones los síntomas no se presentan de inmediato, sino que se van acumulando los enojos hasta que finalmente la persona enferma.