Pel jun y te´ xu yejel pulik in bajual bó y lejab in yejem; ani in k´wájbal yan in k´wé´el, in te´lil we paluw; ani in xekel yab lé pakdhachik alwak´i ani yaxuxul ani in te´lil tsokoy ani lolí tin al. Walam pel y te´ tsamamal. Ka ela´ patal an támub, ti alte´, ti telmadh tsabal; u witsim ti buk ani ti waxik a its´ an támub.
An bichowchik ju´ta ka ela´. Ti al an bichow Tan ajab, Dhinkabe, K´anwits, Akich mom, Dhakpen ani ti pil y bichow.
Eyad ilaltalab. U eynal ti ilal tam a pejamal a k´ubak a akan ani pil juta a pejamal, u eynal in ot´ol ani junchikil o eynal in walil tam in kwa´al. In ot´ol ka tsawchi alwa ani tali ka k´wanchi ju´ta ti k´wajat an yajal, ok´ox in le´ ka ts´ejka an beklek ani tali ka meli k´al jun y toltom t´okat, axe in tolmiyal an ya´ul ka jeley dhubat.
An ot´somtalab kal axi yawlats. An pejlomtaiab tam jun in bajual tam u ijkanal walk´i, ejtil tam u putsil lanax, putsil tamarindo, putsil uj yan jawak´i, ani tam jun u ubat´.
Árbol como de 5 m de altura, tallo poroso, tiene muchas ramas. Hojas de tamaño mediano, verdes, la parte de arriba y la parte de abajo es un poco cafecita y porosa por los dos lados. Se encuentra durante todo el año, florece por los meses de julio y agosto. Crece en montes y potreros. Se considera fresca.
Localización geográfica regional. Huehuetlán, Coxcatlán, Tancanhuitz, Aquismón, Axtla y otros municipios de la región Huasteca.
Uso medicinal. Se usa para curar fracturas: se ocupa la cáscara y a veces el fruto. La cáscara se machuca bien y se extiende en una tela limpia, una vez que se ha acomodado el hueso, se pone este preparado envolviendo la parte dañada, después éste se seca y ayuda a que el enfermo se alivie pronto; el fruto sazón se prepara y aplica de la misma forma (V. quebradura).
Causas y síntomas de la enfermedad. Las fracturas casi siempre se deben a caídas en actividades del campo, como cuando se corta naranja, aguacate y cualquier otra cosa, o cuando se juega.