Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal de la Mixteca Alta, Tlaxiaco, Oaxaca.
Yuku Tatan Ñuu Sa´an Savi Ntijnuu, Nuntuva
[ ]  [ ]  [ ]  [
Nombres botánicos
]  [ ]
Yuku sayu, Gordolobo
Yuku sayu

Yatin oko u´un centímetro jia´nu yuku ya´a, yuku ixi vi ma´a-ja. Yuku teku tiáá viji, ita kuachi kúán kuijin vi ita-ja née nuyutun. Yutun nani viji de ntuku´e na´a-ja. Yuku jia´nu nuvijin a xin nuvixin viji, de dayoo kuvi naxtutuo majan vi Mayu, Juniu jin Juliu.

Nuu iyo yuku ya´a. Nijnu, Yutesuji (Ocotepec), Yosonuviko, Huamelulpan.

Ku´va satatan-jan. De túún nó´o-o kue´i kajin a xin kue´i sayu, de ko´o-ó ñute kit+ yuku ya´a. Sikit+-o majan iin ku´ua t++n-on jin uni xinitíín-on, de ko´o-ó uni ichi oko kiv+, de saka ta´an-jan jin nuxi ñuñu jin de xa´un yuyu nutexeen tatan, sava ko´o-ó majan.

Naja tuvi de naja kajie´e kue´i. Kue´i kajin va kuvi jie´e a sama san iyo nuu jia´nu-on, kua san nakajie´e niko a xin kuvijin, saá ni detun nkas+-o maa-on san kene-on ke´i, a xin san naxita tachi-o tachi vijin te´en. De kajie´e-je jin kue´i yaji xini, yaji so´o, kene ñute núú, jiatu la´Ia, nañu nussu sutu, n+´+n ñ+v+ de kiv+ kijin daja de kánee ñ+v+ soko sa´a-ja.

Inka da a jiniñú´ú. San jichi dañ+v+ no´o kajin a xin sayu de nejika chi´i daja ñute xéen tatan ñ++ daja, de nnáa ini daja ko´o daja nute i´ni yuku kue´i sayu, de nkuvi ko´o daja nute vijin.

Nkuvi kaji a xin ko´o dañ+v+ ku´vi a kueñu´un kua: Ya´a, xe´en a xin kuñu kin+, chi to nañu de kuchi sukun daja.


Gordolobo

Planta de 25 cm de altura, tallo largo, velludo de poco follaje. Hojas blanquizcas, largas, completamente velludas. Flores color crema, pequeñas, en puño y se dan en la punta de la planta. Se encuentra en el campo, en clima frío o templado y se recolecta entre mayo, junio y julio.

Localización geográfica regional. Tlaxiaco, Ocotepec, Mixtepec y San Martín Huamelulpan.

Uso medicinal. Para el tratamiento de la gripa y tos: es recomendable el té de esta planta. Se pone a hervir lo que agarren los tres dedos y se toma tres veces al día, durante 20 días endulzado con miel virgen y se le puede agregar 15 gotas de alcohol de 90fi en el instante de tomarlo.

Causas y síntomas de la enfermedad. Esta enfermedad de la gripa es por cambios de temperatura o también por no abrigarse al salir de casa o por respirar el aire frío contaminado. Hay dolor de cabeza y dolor de oídos y al instante les lloran los ojos, le arde la garganta, inflamación de las anginas, escalofrío, temperatura y pierden el apetito.

Otros datos. A estos pacientes se les recomienda que al bañarse se froten todo el cuerpo de alcohol y no dejar de tomar este té, pero también no tomar líquidos fríos. Se les recomienda no comer cosas irritantes como por ejemplo: el picante, las grasas, carne de puerco, para evitar infección en la garganta.