Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal de la Mixteca Alta, Tlaxiaco, Oaxaca.
Yuku Tatan Ñuu Sa´an Savi Ntijnuu, Nuntuva
[ ]  [ ]  [ ]  [
Nombres botánicos
]  [ ]
Yuku too, yuku cuarta, Hierba de la cuarta
Stevia sp.
Yuku too, yuku cuarta

Yuku too (hierba de la cuarta) yuku jaa nee iin metro ja sukun, te yutu-i kai xi jiin nta´a kuechi-i nani te kui te xini-i jaa ita kuijin luli tiyuu te nuni ichi ita-i ntuu yakon, tata-i nuni ichi ntuu iñu, te yo´o-i iyo kua´a tee kee kunu, janu-i nuu ntaa yoo sau xii nuu iyo ñu´un ko´oyo nte yoo iñu ji´in yoo uxi-u, nuu ñu´u vijin, te uva-i.

Nu kene yuku-a. Kuu ñuu ntua jitoo, Ntijinu, Tiku-a, Ñuu ji Ntijinu, Tikua´a, Ñuu Molinos.

Nu tatan Yuku´a. Kaja tiñu-i nuu kue´e tuchi jiin jaa nta á chii-o. Nava sav´a a-o-i: Ntakete va´a-o uxi uu yo´o yuku te skuiso nuu nu´u tna-o uni naji sava ntute te ko´o ñayivi ku´u iin ñaji luli jaa ne´en inka ñaji luli jaa kuá nuu kusu-i. Naxa kuu naxa tna´a kue´e ya´a. Kue´e tuchi kata´a ñayivi kasatniñu xeen, kue´e katna´a ña´a, ku´u xee xiñi, ku´u chii, te ntatnii xentu.

Kue´e ntaa chií. Jaa ntuu jinkava va´a nteyu, te ntaa chii-i, ku´un chii-i, kana iu ini-i te te. Kua´a-o yuku too ko´o-i, kaja-o ini-i, nava´a ntasa a o-i.

In ka jaa kuu. Oo uu nuu yuku too ya´a, iin oo yo´o chii ñu´u, te inka jaa oo kunu yo´o, te iini nuu tatna-i.


Hierba de la cuarta

Hierba amarga, de 1 m de altura aproximadamente, raíz abundante y profunda, tallo velludo, en la punta sale la flor. Hojas pequeñas, alargadas, de color verde claro. Flores blancas, pequeñas, en forma de ramo, cuando el ramo de flores se seca queda como escobita. Las semillas cuando están secas son como espinas. Crece en los llanos en temporada de lluvias o en lugares húmedos de junio a diciembre en regiones frías.

Localización geográfica regional. Guadalupe Victoria, Tlaxiaco, Ticuá y San Pedro Molinos.

Uso medicinal. Sirve para latido y para empacho: un puñito de raíz se lava y se pone en tres tazas de agua, para que hierva y queden dos tazas, se toma una taza temprano y una antes de acostarse.

Causas y síntomas de la enfermedad. El latido da por trabajar mucho, les da más a las mujeres, da dolor de cabeza muy fuerte, dolor de estómago y calambres, como que punza el ombligo en la cuerda del latido. El empacho da porque no le cae bien la comida y se le esponja su barriga, da diarrea, da basca, no le cae bien la comida, se le da la Yuku cuarta y se le talla de la boca del estómago a la cuerda del ombligo.

Otros datos. Hay dos clases de yuku cuarta, una que tiene raíz por abajito de la tierra y otra que tiene la raíz más profunda, las dos sirven para lo mismo.