Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal de la Mixteca Alta, Tlaxiaco, Oaxaca.
Yuku Tatan Ñuu Sa´an Savi Ntijnuu, Nuntuva
[ ]  [ ]  [ ]  [
Nombres botánicos
]  [ ]
Tuyuku, Ahuehuete, Sabino
Tuyuku

Yutu yo´o kuu-tu suku xeen tsa´nu, nchee ntu´u-tu, cha ntai xeen soo- tu, yee nuu tsa´nu-tu--oko a oko utsi metiu, cha koyo nta´a-tu kuu nta´a-tu kuin. Tsa´nu-tu kue yu´u yucha kue ñuu i´ni a ñuu yoko.

Nuu kue ñuu nuu tsa´nu-tu. Kue ñuu nuu nee-ko kue tuyú kuu, ñuu Ntuyu, ñuu skuia, ñuu yosonoviko, ñuu ntisnu tsi ñuu tikivi.

Kue´e stata-tu. Tsichun kue-na nta´a-tu tsi kue kui´i-tu takua kuchi kue nivi na tsinu kue nti´i saan ni tsichan kue nivi-tu takua kutata-na ta´vi ikiche´e, a kue-na ka´un ikiku-ñu Saka-na nta´a tuyuku tsi nta´a tuini tsi kue ita na´nu tsi.

Kue yuu kuachi ntee ye´e choko kua´a chita´an-na nani kue ña´an yo´o, in nta´a kue yuu choko kua´a, in nta´a in in kue yutu yo´o, saka-na koyi ra skiti-na koyi tsi chikui nuu koveta. Ta niki koyo ña nisaka-na ra skachi-na i´ni ntii na ku´u ta kunkusu na ku´u. San kuku-na ntikii mancha tsinu utsa kii- a mancha na ntee nti´i ña koyo nti´i a mancha tsikuin na ka´un ikikuñu-na.

Ta ntsinu ntsichi na ku´u ra maa kuu keta-na ye´e takua maa kua´a ña katsi vari va´a ña kua´a ña katsi ña yoko-na; kue na ta´vi ikiche´e, ta ntsinu ntsichi-na ra kuun-na vapo-ruk nuu ta´vi-na. San ra maa kuu ke´e na ku´u chikui vitsi inka kii.

San ni va´a sutsa tuyuku na saki tsi sutsa saín takua stata-na kue´e nti´i tina; xi´na ñu´un kuchi na ku´u tsi chikui san sana kuun-na kuo sutsa nisaka nuu nti´i tsi tumi chuun. Kue tsichuun-na ña kutatakue sukuachi vari tsatu xiin ra ka´un xeen.

Nixi ne´en na kue kue´e yo´o ra nixi nto´o-na ña. Tsinu ña koyo nti´i kue nivi vari tsatsi-na kue ña-an a nchai ntivi a kue ña´an ña ntasi nuu kaa. Kanañi ña koyo nti´i yo´o vari saki tsi nii-na tsinu koyo nti´i yo´o iki kuñu-na ra kata xiin.

Kue´e ta´vi ikichc´e-na ra ne´en-na ña tsa´a ña sachun xeen-na a na tsikaa xeen-na nuu katsi a nuu yee xeen ko´yo. Ta niki´in ña kue´e yo´o ra kitsa´a ta´vi konto-na tsa´a-na yee nuu ta´vi tuku sata-na, ikiche´e-na tsi ikikuñuna.


Ahuehuete, Sabino

Árbol de 20 a 30 m de altura, tronco muy grueso y rasposo. Hojas muy finitas. Crece en las orillas de los ríos, en clima cálido o semicálido.

Localización geográfica regional. Silacayoapan, Juxtlahuaca, San Juan Mixtepec, Tlaxiaco y Tamazulapan.

Uso medicinal. Para las personas que les salen ronchas (V. granos): los frutos con toda y hoja de este árbol, se ocupa en baño. Para reumas y dolores musculares: se combinan las hojas de este árbol con las ramas de enebro, hojas y flores de floripondio y piedritas chiquitas que adornan las hormigas rojas alrededor de sus casas. Estas tres cosas, un puñito de piedritas, un manojito de cada una de las plantas, se mezcla y se hierve en unas cubetas de agua; la persona se baña en tibio el agua antes de dormir, durante una semana diario hasta que desaparezca la roncha o dolores musculares. Después de bañarse ya no salir al aire frío, porque el frío choca con lo caliente; al terminar de bañarse se le unta el vaporub en las partes que tiene la reuma. Al siguiente día la persona enferma no puede tentar el agua fría. Para sarnas: se ocupa la resina de este árbol mezclado con la resina de olotes, la persona que tiene sarnas tiene que bañarse primero, después se aplica esta resina en los granos con una pluma de gallina. No se le recomienda a los niños muy chiquitos, porque la resina es muy ardorosa.

Causas y síntomas de la enfermedad. Las ronchas surgen cuando se come cosas descompuestas, sobre todo las que vienen enlatadas, esto daña a la sangre. Las ronchas son unos granos grandes que se abultan al cuerpo y da mucha comezón. Las reumas nacen por el exceso de trabajo o por estar mucho tiempo en la humedad. Se manifiestan los dolores en las rodillas, en los pies y en la espalda, duelen los huesos y los músculos.