Ku in yuku sa sa´nu na yuku nguinu, ni tu´o sa´a xi ñu´un nda´a xi ko luchi ni xi, la idi te landai xi, naa ka koonda´a ka. lo ita kuixi xi. Na tuu na xi´in ndute xi te kuxi in yuku i´ni, Yuku ya´a ni´in nu xi ngueni wiko dawi, nu ña io dawi nayichi xi, sa´nu xi nu yuku, yu´u yi´ndi o nu ka kui´a.
Ñuu Nuu io Yuku Ya´a. Ñuu Tidaá, Ñuu Diuxi, Ñuu Tnu, Ñuu Yodo Kunu, Ñuu Atongo, Ñuu Yuku Yoko, Ñuu Añuti.
Nancho Kuentniu Nu Xi. Xenie´un xi sa dakee nu xi nu tna´an kue´e. Daka´ya nu nda´a xi te danchi´i nu xi te dakee nu yuchi xi nu tna´an kue´e. Naku´a nu sa kuechi tna´an tachi xi in nu´un yuku ya´a.
Nancho Kesa´a Te Nancho Ku Nuu Yna´an Nu In Kue´e Ya´a. Tna´an kue´e nu nuu ndua nu o nu tna´an nu in tniu sa kuechi tna´an tachi ku sa tawa nu sakua. Tna´an u´u diki xi, na kun´an xi ka´ni, ku chichi xi.
Inka Ka Sa Xenie´Un Yunu Ya´a. Ña tuka naa xenie´un sa sani kaa nu ya´a. Io diko xi, sun nani xi divon.
Es una hierba, de 30 cm de altura aproximadamente, su tallo es morado, por partes verde, peludo, sin espino. Las hojas empiezan a nacer cerca de la raíz, donde empieza a nacer el tallo, son pequeñas, frescas, ásperas, tiene forma de ciempiés, cuando están verdes son tiernas, ya secas son amarillas o cafés. Las flores son blancas, el botón tiene forma de granada, pero muy pequeñito, los pétalos muy pequeñitos. La planta existe por temporada de lluvia, en tiempo seco ya no, florecen a partir de tiempo de lluvias y se pierden sus hojas en los meses de cuaresma. Crece en los cerros y barrancas. La hierba es simple y se considera caliente.
Localización geográfica regional. San Pedro Tidaá, San Juan Diuxi, Santiago Tilantongo, Yodocono, Nochixtlán, Buenavista, Progreso Tilantongo y Magdalena Jaltepec.
Uso medicinal. Para heridas: se tuestan las hojas en el comal y las hojas tostadas se remuelen, se ponen en la herida. Mal aire: las hojas se calientan con alcohol y se refriega todo el cuerpo, una vez en las tardes por tres días.
Causas y síntomas de la enfermedad. Herida: por accidente; síntomas, dolor, ardor, punzada, sangrado, no comen, debilidad. Mal de aire: por andar a media noche, por hambre, por no comer a su hora; síntomas, mareado, sin apetito, pálido, calentura, alguna parte del cuerpo queda marcada como morado y dolor.
Otros datos. Hay una sola clase de alcanfor, su uso es muy efectivo, la planta huele a alcanfor.