Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de San Pedro Tidaa, Nochistlan, Oaxaca.
Yuku Tana Ñayimi Ñuu Dawi Te Ñayiwiñuu, Tokuijñu´un
[ ]  [ ]  [ ]  [
Nombres botánicos
]  [ ]
Yuku yaa, Estafiate
Yuku yaa

Ku in yuku la yaa nda´a xi´in sa´a xi, nani in ta´wi nda´a xi te nitu´u sa´a xi ñu´un xi, la idi wita xi in ta´wi. Itaxi ku ngueni tindo kuechi te kuii la yaa xi. Ku xi in yuku i´ni te úa xi. Sa´nu nu kun dawi te xi io xi nu de´ñu o nu ndaa.

Nuu Nuu io Yuku Ya´a. Ñuu Tnu, Ñuu Tidaá, Ñuu Saño.

Nancho Kuentniu Nu Xi. Xenie´un xi sa kada tana xi kue´e kun xi´in kue´e dayu. Dandu´a nu in tindo´o luchi ndute xi te dakee nu ngueni nu xi, te ko´o nu in yaxi uni welta in kiwi. Diuun kada nu nchi uni kiwi o nde nduwa´a nu.

Nanchoo Kesa´a Te Nancho Ku Nuu Tna´an Nu In Kue´e Ya´a. Tna´an nu kue´e kun nu sa´an nu nuu wixi o saa nu ndeyu ni xia o in sa widi ña io ndoo. Kesa´a chi´i lo´ndo xi xiti nu, kesa´a nda´i xi, te kuini xi sa kidachii nu. Ni´in nu in kue´e dayu nu xi´in nu ndute wixi o toni kaxi´in nu tachi wixi. Kesa´a satu dungu nu te dakayu ña´an xi, tna´an u´u yiki tio nu.

Inka Ka Sa Xenie´un Yuku Ya´a. Wa´a tana Ku y oku ya´a. Ña tu ka inka nuu yuku ya´a.


Estafiate

Es una hierba, mide 50 cm de altura, su tallo es delgado y blanco peludo. Sus hojas son larguitas, verde cenizas, peluditas y rasposas. Sus flores son como bolitas muy pequeñas, de color cenizo. La planta se encuentra en tiempo de lluvias, florece en el mes de agosto y septiembre, se seca toda en los meses de cuaresma. Crecen en las besanas, en terrenos húmedos y laderas. La hierba es amarga y se considera caliente.

Localización geográfica regional. Santiago Tilantongo, San Pedro Tidaá y San Francisco Nuxaño.

Uso medicinal. En el tratamiento para la diarrea: 20 gr de planta por medio litro de agua, se toma media taza tres veces al día durante tres días. Tos: se prepara de la misma forma y cantidad de planta y se toma como agua de tiempo hasta que desaparezca la tos.

Causas y síntomas de la enfermedad. Diarrea: por frío, por comer alimentos descompuestos o frutas verdes; síntomas, dolor, calentura, retortijones, vómito. Tos: por consumir agua fría, por no taparse; síntomas, dolor de pecho, escalofrío.

Otros datos. Existe un solo estafiate, es muy efectivo