Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de San Pedro Tidaa, Nochistlan, Oaxaca.
Yuku Tana Ñayimi Ñuu Dawi Te Ñayiwiñuu, Tokuijñu´un
[ ]  [ ]  [ ]  [
Nombres botánicos
]  [ ]
Ñuchi, Cola de caballo, Limpia plato, Limpia jícara
Ñuchi

Ku in yuku sa ka xi na tnuyoo ko luchi te kuin xi, ña tu nda´a xi ko ngueni sa´a ni xi ku nda´a xi ko dungu kee kue´e xi te ta ña du´an in kuayu. Yuku ya´a sa´nu yu´u yute, nuu io ndo´yoo nuu wichi wide nuu ñu´un. Na tuu na ko´o ndute. Kuii ndidaa nda´a xi te nuu nayichi xi ndu kuan xi. Ni´in nu xi ndidaa yoo.

Ñuu nuu Nakua´no Yuku Ya´a. Ñuu Tidaá, Ñuu Yodo Kunu.

Nanchoo Kuentniu Nu Xi. Ña tuu na saa yuku ya´aka ko´o nu xi xi´in inka inka yuku ku wixi yuku ya´a. Kuentniu nu xi nuu tna´an no sa i´ni, te nuu tna´an nu kaxi tuku Tastna´an nu in taiwi yuku ya´a xiim hinojo xi´in yuku nu´un chikaua te dandu´a nu xi xii´in in tindo´o luchi ndute te ko´onu xi ndidaa dene. Dani xenie´un sa nakutana nu nuu tna´an u´u nuu dadede nu.

Nanchoo Kesa´a te Nanchoo Ku Nuu Tna´an Nu in Kue´e Ya´a. Tna´an nu sa i´ni xitinu nuu tuni saa nu sa´a sun. Kesa´a wichi nduu i´ni xiti nu xi´ni xiti kuechi nu. Kue´e kaxi, tna´an nu kue´e ya´a nuu tuni kiwi nu nuu ndute o nuu sa wixi. Kesa´a tna´an u´u nitu´u sa´a nu, sata nu o nda´a nu, na tii nitu´u nii nu. Jue´e tna´an u´u nuu dadede nu, tna´an nu kue´e ya´a nuu ña kuchi nu ndidiin uu uni kiwi, o nuu ña dachii nu ora kuini xi sa ki´in nu. Kesa´a tra´an u´u sta nuu dede nu.

Inka Ka Sa Xenie´un Yuku Ya´a. Nadi io tuku nuu yuku ya´a ko in ño dii ni xi.


Cola de caballo, Limpia plato, Limpia jícara

Es una hierba, crece 3 m de altura aproximadamente, el tallo es liso, sin espinas como carrizo hueco, por dentro no presenta hojas, pero sí ramas, éstas son similares al tallo en forma pequeña y delgada, de aspecto tosco y áspero, cuando el tallo está lleno de ramas, se parece a la cola de un caballo, sus ramas al igual que el tallo son por lo general de color verde pálido, combinada con franjas de color café y negro, a cada 30 cm del tallo, las ramas viejas se secan, poniéndose de color amarillo muerto en todo el carrizo. Se encuentra todo el año y todo el tiempo se renueva. No tiene sabor pues por lo regular se toma acompañada con otras hierbas y es fresca. Crece en la orilla del río, donde hay agua en la ciénaga.

Localización geográfica regional. San Pedro Tidaá y Yodocono. Actualmente está escasa.

Uso medicinal. Se utiliza cuando sufren de calor, para refrescar el estómago, para reumas y para mal de orines: se ponen a hervir las ramas y el tallo en té, combinado con hinojo, con diente de león, se toma tibio y en ayunas por la mañana (es más útil en ayunas para mal de orina).

Causas y síntomas de la enfermedad. Calor: sufren dolor de estómago por comer alimentos que le hacen daño. Reuma: se cansan de los pies, les arden y se les encogen sus extremidades. Mal de orina: por no bañarse se les encierra el calor por aguantarse las ganas de ir al baño, se hace como sal la orina, duele mucho la vejiga, sienten ardor.

Otros datos. Se presenta en única forma, combinada sirve para uso de cálculo renal y en ayunas para mal de orina.