Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de San Pedro Tidaa, Nochistlan, Oaxaca.
Yuku Tana Ñayimi Ñuu Dawi Te Ñayiwiñuu, Tokuijñu´un
[ ]  [ ]  [ ]  [
Nombres botánicos
]  [ ]
Tnu tadusa di´i, Árnica hembra
Tnu tadusa di´i

Ku in yuku sa sa´nu na dawa in ñaguiwi tne´nu, la idi sa´a xi te kuin, náni in ta´wi nda´a xi te wita xi nu io kuii xi, io ya´a xi in ta´wi, nani wa yichi xi wa ndu kuan xi te ndu tnu xi nuu sa ni yichi. Kuan ita xi te chi´ndu xi ka na in kaa luchi te nuu nakaa xi ndu xi na in tindakuxoo. Saa Kaya yuku ya´a. Ni´in nu xi nii yoo kun dawi, te sa´nu xi nu de´wa, nu ndaa o nu de´ñu. I´ni yuku ya´a.

Ñuu nuu Nakua´no Yuku Ya´a. Ñuu Tidaá ni ku nu nani´in nu xi.

Nanchoo Kuentniu Nu Xi. Xenie´un xi sa kada tana nu kue´e kaxi o nu tna´an kue´e xiti nii nu, sa nadandoo nu in nu ni `in kue´e. Sa ku sa kue´e kaxi dakeechi´i nu uu uni núu xi nuu ndute ka´nu ini nii una kiwi da na dakee nu nuu tna´an u´u Nuu tadi ni´nu xiti ñii nu tnii nu uni kuuri nda´a wixi xi te dandu´a nu xi. Ko´o nu in yaxi di´na ka da kaa nu ndeyu. Diuun kada nu nii uni kiwi da dandoo nu uni tuku kiwi da nchikone´e nu uni kiwi tuku. Sa ndadoo nu nuu ni tna´an kue´e kada nu xi´in ndute ni dandu´a nu xi´in yuku ya´a. Diuun kada nii uni kuun kiwi nde nduawa´a o ndenakadi xi nuu nune.

Nanchoo Kesa´a te Nanchoo Ku Nuu Tna´an Nu in Kue´e Ya´a. Ni´in ña´a kue´e kaxi nuu tuni xikonuu nu nuu wixi o nuu wide. Kesa´a tna´an u´u yike nu o sa´a nu tna´an kue´e nu nuu tuni kida nu in tniu o nuu ndua nu. Sa xini nu sa kukuita saa ña´xi te satu o kanga. Nusa ku sa nu kani nu yiki tio nu o in nde´ni ña kanda kesa´a kayu nu.

Inka Ka Sa Xenie´un Yuku Ya´a. Ñadi ku sa ko´o kue´e nu xi kada u´u xi xiti nu o anunu. Io sa di´i te io sa yii yuku ya´a.


Árnica hembra

Es una planta que crece 1 m de altura aproximadamente, su tallo es peludo y delgado. Sus hojas son largas de mediano tamaño, frescas son blandas y secas son igualmente blandas, tiernas son blanquizcas o grises y ya maduras son medias cenicitas, se encuentran en la parte inferior del tallo, las hojas viejas toman color café desde la parte superior hasta la inferior del tallo. Sus flores son amarillas y su botón tiene forma de campanita y al abrirse toma forma de escobita. Florece en el mes de agosto y sus hojas las pierde en septiembre, se encuentra en el mes de lluvias de junio a octubre. Crece en el cerro, en laderas y en empastados. La hierba en sí, es estítica y caliente.

Localización geográfica regional. San Pedro Tidaá.

Uso medicinal. Sirve para las reumas: se remoja en alcohol 5 gr de árnica en medio litro de alcohol, se remoja unos ocho días y se frota en la parte afectada. Para lavar heridas: se hierve el árnica y con el agua se lava la herida. Para golpes internos o contusos y tos: se toma 5 gr en medio litro de agua y se toma una taza antes de los alimentos tres días y se deja descansar tres días y se vuelve a tomar tres días.

Causas y síntomas de la enfermedad. Reuma: porque están calientes y se mojan; síntomas, dolor de hueso y se les entiesa la pierna y la mano. Golpes contusos: porque algunas personas se caen o pegan o les cae algún objeto como árbol o madera; síntomas, empiezan a toser, les empieza a doler la espalda, les da dolor en todo el cuerpo, sin ganas de hacer nada. Tos: están calientes y toman agua fría o por el frío o cambio de tiempo; síntomas, empieza a darles dolor de garganta, dolor en la cabeza porque están calientes y se mojan. Heridas: cuando se cortan con cuchillo, machete o algún palo les lesiona; síntomas, les punza, les duele, arde.

Otros datos. Tomándolo mucho es venenoso. Hay árnica macho y hembra, su diferencia es que el macho crece 50 cm, sirve en igual forma y el macho es verde y tiene un botón que le sale una leche blanca.