Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de San Pedro Tidaa, Nochistlan, Oaxaca.
Yuku Tana Ñayimi Ñuu Dawi Te Ñayiwiñuu, Tokuijñu´un
[ ]  [ ]  [ ]  [
Nombres botánicos
]  [ ]
Ita mitu, Mirto
Ita mitu

Yuku ya´a sa´nu xi na in da´a sa dungu xi, te naxisa na nduku sa´a xi luchi ni nda´a wixi xi te ka na do´o titnii, wita xi wa´a adi dito xi. kee ita kue´e luchi te nani in ta´wi. Wili kaa te daxi nu de´ño o yu´u idai nukue´e. Ua yuku ya´a.

Ñuu nuu Nakua´no Yuku Ya´a. Ñuu Tnu, Ñuu Sano, Ñuu Yodo Kunu, Ñuu La Yute Yaa, Ñuu Tidaá.

Nanchoo Kucntniu Nu Xi. Xenie´un xi sa naku´a nu da´a ni ndu. nada tna´an nu xi xi´in yuku yudi xi´in, ti sa´a ndiwi, tnu tayuxi, ita ntsa´nu te dandoyo nu xi´in ndute ka´nu ini te dindodo nu xi nu nu´un te naku´a nu nitu´u nuu nitu´u nda´a sa´a in da´a. Daui diuun xentniu xi sa ku sa ñayiwi tne´u.

Nanchoo Kesa´a te Nanchoo Ku Nuu Tna´an Nu in Kuc´e Ya´a. Nduu in sa luchi nuu tuni tawa nu xi niuu, nuu yu´u xi o ndua xi in xichi ii o nuu ñu´un ndúte o nuu kui´a kaa. Kesa´a nda´i da´a luchi. Xikokawa xi sio ya´a xio ñu, na. Kun´un xi ka´ni, dakee yoo xi.

Inka Ka Sa Xenie´un Yuku Ya´a. Ña tu ka sa xentniu nu xi, ñadi kui´a xi tuku.


Mirto

Es una hierba, crece 1 m de altura aproximadamente, su tallo es liso. Sus hojas son de tamaño pequeño, blandas cuando frescas y duras cuando secas, en forma de corazón alargado, las hojas tiernas son de color verde, crecen en la parte superior del tallo y sus hojas viejas se ponen amarillas, nacen pegadas al tallo. Su flor es colorada y su botón es en forma de campanita, al abrir toma la forma de una mariposa. Se encuentra en todo el año, su flor aparece en agosto y pierde sus hojas de octubre hasta noviembre. Crece en los bordos, en las besanas y caminos. La hierba es amarga, olorosa y es caliente.

Localización geográfica regional. Tilantongo, Diuxi, San Francisco Nuxaño, Yodocono, Nejapilla y en San Pedro Tidaá.

Uso medicinal. Se ocupa para limpias de niños y adultos. Por aire (V. mal aire): cuando se les echa ojo (V. mal de ojo), se ocupa desde la parte media de la ramita hasta la punta, se mezcla con ruda, el hinojo, el huele de noche, el chamizo blanco, la hierba de alcanfor, la flor de maribundio, se le echa el alcohol y lo requeman y lo tallan para que suelte el olor, todo es externo. (V. diabetes)

Causas y síntomas de la enfermedad. Aire: por salir en mala hora, por mala alimentación, por muina; síntomas, empieza a dar mareo, vómito, dolor de cabeza, sin ganas de comer. Ojo: porque otra persona tiene mirada pesada y la ven o porque están durmiendo y están calientes y les pega frío; síntomas, les da diarrea, vómito, calentura.

Otros datos. No se ocupa para otras cosas, es única forma, no es tóxica, no se ocupa para té de animales.