Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de Chinango, Oaxaca.
Tatan Nda´vi Xi Tzia Dedavi Ñoo Chinangu
[ ]  [ ]  [ ]  [
Nombres botánicos
]  [ ]
Ton kagua, El chilaco
Ton kagua

Yoton ndoko te sa´noton ta oni metro, nde ndu´uton: la kua´a varaton: ia ita kuan tsikuxin, te kana tsiky kuatikuati. tami san´a ita. kuen nda´aton. la kua´aton yu´u ta´vi. yuku. yui: koyo nda´aton yoo ichi te nanaxi yoo davi. Tata vixin nduton.

Sa´noton. Chinangu, San Juan, Diniyute, Itiadi, Santa, Ranchu, Inkagua, San Miguel, Yukundi te Yodokintsi.

Va´aton tata. Ta ma konixi kaku de´e: kuida nda aton te ko´o ña´a: va yuku nda´aton chikana oni ni nda aton i tsindo´o tekui te kua´ando ko´ona sa na kixixi ndukundeena.

Nachon Makui Kaku mee. Sani ya´a hora. Koka fuerzana. makonikaxi ndukundeena. sani kuitona: te xi ton kagua nandiotona tukunitu.

Kachi na´i sa´no ña yuka ya´a na´i ko Sa´a ña kuxi tsi´ina a kida kinina xi na´i: tichina. a vaxi mé ichi sa´ave. Nda´i Ko´ona. te Kaguana.

Inga. Xichonna ita ton kagua kee noo Santu a ndukutu nooya todosantu a ki-xi anima. Vaxi doma mee. vaxive ichi Sa´ave kuachi koni sande´ena na´i dakuku de´e di´na.


El chilaco

Planta de 3m de altura aproximadamente, tronco de color gris claro, no grueso, en ocasiones con muchas varas que salen desde la base. Hojas verdes, un poco ásperas, de forma irregular. Flores blancas, en racimos que se dan en las puntas de las ramas, son muy olorosas y aparecen en octubre. Los frutos son muy pequeños. Es abundante y reverdece cuando empiezan las lluvias. Crece a orilla de los ríos, barrancos, cañadas, laderas y cerros. Es de naturaleza fría.

Localización geográfica regional. Chinango Yolotepec. Acaquizapan. Joluxtla. Cosoltepec. Tultitlán. San Miguel Ixtapan. Tepejíllo. El Rosario (Puebla). Tequixtepec y Chazumba.

Uso medicinal. Sirve para cuando no puede nacer el niño (V. parto): se toma en forma de té el cocimiento de tres hojas en un jarro de barro amarillo, con un cuarto de litro de agua y se toma tibio.

Causas y síntomas de la enfermedad. El niño viene de pies. Las señoras no pueden aliviarse porque se les pasó la hora y ya no pueden pujar, debido a que no convidan a los demás que las ven comer o beber algo muy sabroso y que se antoja, o que maltratan a los perros y no les dan de comer bien a su hora. Gritan mucho y el dolor es muy fuerte, pero no se puede pujar ya porque no tienen fuerzas.

Otros datos. Las flores se utilizan para adornos en los altares o en las ofrendas del día de muertos, son muy aromáticas y huelen bonito. Cuando los niños vienen de pies o al revés, es porque no se atendió la mujer con la partera para que le acomodaran el niño antes.(V. acomodar al niño)