Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de Chinango, Oaxaca.
Tatan Nda´vi Xi Tzia Dedavi Ñoo Chinangu
[ ]  [ ]  [ ]  [
Nombres botánicos
]  [ ]
Ndoto kuu, Doradilla
Ndoto kuu

Kuati kuatinixi te volaxi, ia nda´axi tata ndixi iaa, kuixi ta kon davi te ichixi ta ni ndanchito davi, nduvolaxi, te nandotoxi yoo davi. Sa´noxi ndeia nde´i, Sa´a yuu, kandía, Iki te´e, yui noo ton chitia, te kañoo, yoyukan. Tatan vixin nduxi.

Iaxi. Chinangu, San Juan, Diniyute, Itiadi, Santa, Ranchu, Inkagua, Rosari, San Miguel, Yukundi te Yodokintsi.

Va´axi tata. Ta ña kui´i nduchindo, a ta dachiikakakuando, a ta ta´vi no dadando. Kuidaxi te ko´ondoxi tata tekui yute, dakuidando I tsivola te vi yaxin tekui te nchikoxi te ko´ondoxi.

Nachón kui´i nduchindo. Ña ndani´ivendo, kui´i yatando; ta dachikakando ña iakuando ka´ni toni toni dachindo tedadando, ta´vi no dadando, titi, titi, dachindo; ta xixi i´nindo a ta xi´indo tekui i´ni yute a saxi´i´nindo dichi, Ikin, ntsidi, a xika vichindo ño´o i´ni; a ta xixikuando in.

Inga. Xichona ndoto kuu ña ndoyukon nde katu niño a ndexi tsindo´o tekui noo santu a noo xixi yuvi kí xi anima nan tsa kuu.


Doradilla

Planta pequeña, sentada en el suelo y junto a las piedras. Hojas anchas un poco redondas unidas en un solo lugar, tienen la apariencia de una pequeña pluma como la colita de una paloma, extendidas alcanzan a medir 15cm. aproximadamente; en tiempo de secas sus hojas se cierran formando una pelotita y vuelven a abrir tan pronto llegan las lluvias. Abundante en época de lluvias, casi tapiza las laderas de las montañas. Crece en laderas, en acantilados pegadas a las piedras, junto a los árboles caídos, a orilla de las barrancas, arriba de los cerros y en las cañadas. Se considerada fría.

Localización geográfica regional. Chinango, Yolotepec, Acaquizapan, Joluxtla, Cosoltepec, Tultitlán, Tepejíllo, El Rosario (Puebla), San Miguel Ixtapan, Tequixtepec y Chazumba.

Uso medicinal. Se usa para los riñones (V. mal de orines): se hierve toda la planta y se toma como agua normal.

Causas y síntomas de la enfermedad. Se enferma uno de los riñones por levantar cosas pesadas, por tomar mucho aguardiente o cerveza, por comer muy caliente o muy picoso o con mucha sal.

Otros datos. Se utiliza a veces, en las ofrendas de día de muertos, colocándola sobre los petates donde se pone la ofrenda.

En los nacimientos navideños se acostumbra acostar al Niño Dios sobre estas plantas. También se acompaña con cabellos de elote para preparar el té para el mismo fin.