Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Otomí del Valle del Mezquital, Hidalgo.
Ra B´atha, Ngetho Go Gehya Ya Nfadi Ma M´et´a Ya Ñahñu
[ ]  [ ]  [ ]  [
Nombres botánicos
]  [ ]
Ts´uta, Lechuguilla
Ts´uta

Ra b´ai petsi ngu goho n´ata centímetro o man´a ra hñets´i; ra xu´ta hinxa nxidi, ra colo ra k´angi k´ast´i n´e ra hyats´i k´angi, ko ra b´ita ra notsi, ya b´ini ya notsi n´e xi xa ueke ko ra tsät´i pa nga ti; rä bo xa nk´angi nub´u fets´e ha xa cafe nub´u da y´ot´i, ya nda xa mboi ha xa ntsant´i. Di te ha ya mbonthi ha ja ndunthi ya do n´e ra xido n´e ha ra b´atha; di ndoni ra zana ra junio, ra julio n´e petsi ra xa ko ra y´e.

Habu kohi ya hnini habu ja nuya ndäpo. Dexthi, Ndaxt´oho, Naxthey, Boxuada, Nequeteje, ra hyodi Nts´otkani; San Antonio Sabanillas, Botho, Bingu, Deca, rä hyodi M´ohai.

Hanja da t´ot´e. Pa da hñaki ya duxy´e dri ja n´a ra xi ha ra tsibi ha njabu xa pa dra thutsui ha ra duxy´e da hmit´i xa nts´edi ha petsi da tseti nu´a da za; ko ra pa ra xuta da dä ya duxy´e ha ya hinxa ñ´u, nuna di t´o t´e nsoka n´aki ha ko ngehna da ñäni ya jä´i.

Pa ya nguent´i, ya mfom´i n´e ya nzuti ga b´ini d´a thutsi habu di hñeni n´e n´a ra nxi xa hñaxi; nuna da hñaki nub´u da pat´i habu hñe ni. Nuna da t´ot´e yoki ra pa, ri xudi n´e ante da m´eni po hñato ma pa o nubu hiña asta da sentí xa hño ra jä´i.

Pa hindä dagi yä stä, po nu rä caspa n´e habu xä zi rä zu´e rä stä, dä b´obo ngu nde kilo rä k´ama xite ngu goho litro rä dehe ga´tho rä xui ha rä hyax´a dä suki rä stä ha m´efa de dä suki ko rä xabo n´e rä dehe, ha maske najnitho ko rä xite; nub´u gi entsuä rä xite pe´tsi gi xuki xä hño rä ñäxu ko rä t´asdehe, ha nub´u hinto dä jabu, nu b´u xä nxähi. Nu rä xite ge´ä poni nubye di the rä ts´uta pa dä b´o ni rä thexi.

Hanja fudi nu rä hñeni. Yä duxy´e poni nubye di mpefi ndunthi ngetho ot´ä rä ts´edi nubye ju rä thekä ts´uta, nu´ä rä za pa dä b´uni rä ts´uta pa dä thai rä thexi, n´e he nub´u ju ma r´a yä bojä pa rä b´efi. Nubye poni nu yä dux y´e xi xä ñ´u ha hingi tsa dä mpefi, henge rä nge´ä pe´tsi dä ts´a t i. Nu yä unguent´i, yä nfont´e n´e habu xä tsate yä b´ini tsate nub´u pots´e n´e käi ha yä t´oho pa madä nxu, thekä ts´uta o ma n´a rä b´efi. Xä ñ´u ndunthi ha hingi tsa dä ñ´ani ngu dä ne.

Ra stä pe´tsi rä caspa o habu xä zi rä zu´e po nu rä hai, rä ndähi n´e rä b´ifi, henge rä nge´ä dra suki hyastho pa hindä dagi ha hindä ts´oki.


Lechuguilla

Mata de 80 cm o más de altura, penca no muy ancha, color verde amarillo y verde claro, con puya chica, espinas chicas y muy separadas con la punta hacia abajo. Quiote verde cuando nuevo y café cuando seco, como de 3 m de largo y una pulgada de grueso. Flor amarilla, crecen alrededor del quiote desde 1 m hacia arriba. Fruto chico. Semillas negras y redondas. Crece en los cerros pedregosos con tepetate y en el campo o llano; florea en junio y julio y tiene jugo con las lluvias.

Localización geográfica regional. Dexthí, Orizabita, Naxthey, Boxuada y Nequeteje, municipio de Ixmiquilpan; San Antonio Sabanillas, El Botho, Bingú y Decá, municipio de Cardonal.

Uso medicinal. Para quitar las ampollas de las manos se asa una hoja sobre las brasas y así caliente se pone sobre las vejigas apretando con fuerza y aguantando lo más que se pueda; con lo caliente de la penca se cocen las ampollas y ya no duelen, esto se hace una vez y con esto se cura la gente. Para torceduras, golpes y picaduras de espina: se coloca la parte enferma y en forma de cataplasma una hoja asada; ésta se retira hasta que se calienta lo afectado. Esto se realiza dos veces al día, en la mañana y antes de acostarse, durante una semana o hasta que se sienta bien la persona. Para evitar la calvicie (V. caída del cabello), contra la caspa y la horzuela: se pone a remojar como medio kilo de "xite" verde y fresco en unos 4 litros de agua durante una noche y al otro día se cuela y se lava el pelo después de habérselo lavado con jabón y agua, aunque no es necesario ya que con el jabón del "xite" basta; al utilizar el "xite" hay que enjuagarse muy bien la cabeza con agua simple, ya que de no hacerlo así, dará mucha comezón. El "xite" es la pulpa o desecho que queda al tallar las hojas de lechuguilla para extraer la fibra.

Causas y síntomas de la enfermedad. Las ampollas salen cuando se trabaja mucho agarrando la tajadera para cortar las hojas de lechuguilla, el mazo para machacarlas y la "mano de tallar" para sacarles la fibra, o por usar otras herramientas en las faenas de la milpa. Cuando salen las ampollas duelen mucho y casi no se puede trabajar a gusto, por eso hay que quemarlas. Las torceduras, golpes y picaduras de espina se dan al resbalar las personas al subir y bajar los cerros para ir a leñar, cortar lechuguilla o por otro trabajo. Se siente muy doloroso y la persona no puede moverse a gusto. El pelo se cae o sale caspa y horzuela por la tierra del aire y por los humos, por eso hay que lavárselo diario para evitar que se ponga feo y se caiga.