Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Otomí del Valle del Mezquital, Hidalgo.
Ra B´atha, Ngetho Go Gehya Ya Nfadi Ma M´et´a Ya Ñahñu
[ ]  [ ]  [ ]  [
Nombres botánicos
]  [ ]
Ra danga oregano, Orégano grande
Ra danga oregano

Nuna ndapo ngu n´a metro made ra hñets´i, di ntungi; ya ts´ut´s xa nda ha xa me; ya xi xa nk´ami, ya t´uki, xa nts´ät´i ngu ya zi ts´i ya zi notsi ha ya ñani; ya doni ya t´uki n´e xa nt´axi. Di te habu ja ya ts´uta, ha ja ñani, ya hñe, ha xa nxa ra hai n´e habu ja ya da; di r´oho ha di ndoni ko ra y´e. xa pa nuna ndäpo.

Habu kohi ya hnini habu ja nu ya ndäpo. Botsuada, Naxthey, Cantamaye, Dexthi, Nando n´e ndast´oho ra hyodi nts´otkani, n´e nxits´o ra hyodi M´ohai.

Hanja ra t´ot´e. Pa ra r´ihi n´e ra natha da nthuni n´a kuarto ra litro ra dehe r´e t´a ya nxi ra orégano ra dangi, n´a ra zi y´e ra manzanilla n´e n´a ga moro; nuna dehe petsi da zi mi xudi, ga nde n´e mi nxui, maske ko n´aki ko nge´ä ha nubu hinda hñaki ra r´ihi da zi man´aki nuna dehe pe ko nyoho nt´atsi ra aceite ra botunza; ra dehe xukui ra mui ha da hñakui ra r´ihi.

Hanja fudi ra hñeni. Nuna hñeni ngetho nu ra jä´i a batsi tsi nu ya hinxa hño, o ngetho ñuni ndunthi o nehe nu ra b´a tsi xa ñ´ixi ha nu ra mamila o nubu hingi xuki xa hño ra mui da thini ha unga ngana da ma ra b´i; nuna hñeni xa tse.


Orégano grande

Planta como de 1.50 m de altura, se extiende, varas algo gruesas y duras. Hojas verdes, chicas, algo puntiagudas, con dientecitos chatitos en las orillas. Flor chiquitita y blanca. Crece en donde hay lechuguilla, en las laderas, barrancas, tierra de jugo y suelo pedregoso; retoña y florece en las lluvias. Es caliente.

Localización geográfica regional. Botsuada, Naxthey, Cantamayé, Dexthi, Nando y Orizabita, municipio de Ixmiquiipan; El Sauz, municipio de Cardonal.

Uso medicinal. Para diarrea y empacho, se hierven en un cuarto de litros 10 hojitas de orégano grande, una ramita de manzanilla y una ramita de moro, el té se toma en la mañana, tarde y noche, aunque con una vez es suficiente. Si no se quita la diarrea, se toma otra vez el té pero con dos cucharadas de aceite de olivo; el té limpia el estómago y ya no hay diarrea.

Causas y síntomas de la enfermedad. La enfermedad da porque la persona o el niño se come algo descompuesto, por comer mucho o debido a que la leche se agria en la mamila al no lavarse bien. El estómago se inflama y dan ganas de ir al baño; la enfermedad es fría.