Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Otomí del Valle del Mezquital, Hidalgo.
Ra B´atha, Ngetho Go Gehya Ya Nfadi Ma M´et´a Ya Ñahñu
[ ]  [ ]  [ ]  [
Nombres botánicos
]  [ ]
Mbängä ixi, Vara de San José
Mbängä ixi

N´a rä ndäpo petsi ngu goho r´ate centímetro rä ndängi; ya xi xa ma xa nts´ut´i ha xa nk´ami; rä za xa me; rä doni na tuki xa ndangi ha ra kolo ra kuhu. Di te ha ra b´atha ha di ndeni nub´u u´ai; ha xa nxa.

Habu kohi nu ya hnini habu ja nu ya ndapo. San Antonio Sabanillas. Nsamge. Nxits´o n´e Santa Teresa Daboxtha, rä hyodi M´ohai.

Hanja da t´ot´o. Pa ya ntheni hingi ñäni (cancer), ya sasi, ya ntheni n´e nthenga ña xu; pa da ñäni nuya ya (herida) m´et´o dra thuni ha ra dehe ra y´u o ra bae xa njuni ra kamiñ´o, n´a o yoho ya xuta xa ntheni ra ju´ta, ra käha ra kamiñ´o n´e n´a xeni ra xi ra b´ahi. Nub´u ya xa nthuni ra dehe ko ya ndäpo, petsi da xuki ya ntheni nu hinxa njot´i hnuki ra pa ha da zi na tuki ante da ñuni (made b´ada) da nuna dehe, nubu posthe met´o da thuki ko ra dehe xa nt´axi ne ra xabo.

Hanga fudi ra hñeni. Ya nth eni di t´ot´e ha ra b´efi nub´u y´o ha rä juahi ko rä danga juai, ra juai, ko n´a ra b´ini o ngetho da dagi; r´a ya ja´i hingi ot´a ncaso ha m´efa man´a da ts´oki ra nsam´i ha hindo ñani, hange petsi da guati ko nu ya ndapo. Nu ya ntheni xa pa.


Vara de San José

Planta como de 60 cm de alto, tallo tieso. Hojas largas, angostas y verdes. Flor media grandecita y moradita. Crece en el llano y en las lluvias da flor. Es fresca.

Localización geográfica regional. San Antonio Sabanillas, San Miguel Tlazintla, El Sauz y Santa Teresa Devoxtha, municipio de Cardonal.

Uso medicinal. Para heridas que nunca sanan (cáncer), granos, cortadas y descalabradas: para sanar estas heridas primero hay que hervir en agua la raíz o camotito machacado de la vara de San José, una o dos pencas desmenuzadas de sábila, la tuna abierta del cardón y un pedazo de cáscara (corteza) de palma. Cuando ya está hervida el agua con las plantas, hay que lavar las heridas que no cierran tres veces al día y tomar en ayunas un poco (media tacita) de este té; si hay pus hay que lavar primero con agua limpia y jabón.

Causas y síntomas de la enfermedad. Las heridas se dan por andar trabajando en el campo al lastimarse con un machete, cuchillo, alguna espina o por alguna caída; algunas personas no le dan importancia y después se les daña más la herida y no sana, por lo que hay que lavar con hierbas para el cáncer (V. llagas y cáncer de muerto). Las heridas son calientes.