Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Otomí del Valle del Mezquital, Hidalgo.
Ra B´atha, Ngetho Go Gehya Ya Nfadi Ma M´et´a Ya Ñahñu
[ ]  [ ]  [ ]  [
Nombres botánicos
]  [ ]
Tu´ka ruda, Ruda chica
Thamnosma texana (Gray) Torr.
Tu´ka ruda

Rä ndäpo ngo n´ate centímetro rä ndängi; pe´tsi yä xi yä notsi, xä nk´ami ha xä ma; t´ukä doni ko rä t´axi ha rä noxa; te ha doni nubye uäi ha nu rä y´u ge n´a rä bokuä ko yä y´u. Rä pa ñ´ethi ha te ha yä kati ko ndunthi rä xa.

Habu kohi nu ya hnini habu ja nu yä ndäpo. Nxits´o, Santa Teresa Daboxtha, Nsamige n´e San Antonio Sabanillas, rä hyodi M´ohai.

Hanja dä t´ot´e. Ge´ä ot´e nu´ä to tsithe ndunthi dä thoki n´a rä te ngu nde litro rä dehe; pa ge´ä dä thuts´i rä y´u xä juni ha dä ts´i de gä xudi, nde ma pa n´e di nxui, ha hinda ts´i rä ithe; dä hñaki rä umui. Pa rä yopä umui dä ts´i xudi n´itho, hñupa ha hñuki rä pa. Pa rä kue rä umui n´ehe drä ts´i rä te hñuki rä pa pa dä ñani.

Hanja fudi rä hñeni. To ts´i ndunthi rä sei, rä cerveza o ma n´a raithe, tsudi rä umui, pe´tsi rä fagi, y´aha, rä tse ha di juät´i ndunthi; ge n´a rä hñeni xä tse. Rä yopä umui ngetho ñuni ndunthi ndunthi rä nziki ha ndunthi rä ñ´i; pe´tsi rä r´ihi, ungä rä ndahñi ha pe´tsi rä pa. Ko nu ya kue ko ma r´a ya jä´i, ko rä kue ungä rä r´ihi.


Ruda chica

Hierba como de 20 cm de grande, varitas delgadas. Tiene hojitas chicas, verdes y larguitas. Flor chiquita, con blanco y rosa, crece y florece en épocas de lluvias y la raíz es un camotito con raíces. Es caliente y crece en las laderas de los cerros con bastante humedad.

Localización geográfica regional. El Sauz, Santa Teresa Devoxtha, San Miguel Tlazintla y San Antonio Sabanillas, municipio Cardonal.

Uso medicinal. Contra efectos causados por tomar mucho: se prepara un té en medio litro de agua; para esto se pone la raíz machacada y se toma una taza en ayunas, a medio día y en la noche, y no tomar el vicio; se quita el dolor de estómago. Para recaída del estómago tomar en ayunas el té unos tres días tres veces al día antes de comer ligero. Para corajes con dolor de estómago también se toma el té tres veces al día hasta que la persona se sienta bien (V. bilis).

Causas y síntomas de la enfermedad. Por tomar mucho pulque, cerveza u otra bebida, la persona siente dolor de estómago, tiene diarrea, vómitos, frío y tiembla mucho; es una enfermedad fría. La recaída del estómago es por comer mucha grasa y picante; la gente tiene diarrea, sin ganas de trabajar y tiene calentura. Debido a los corajes causados por enojos con otras personas o por otras causas, los nervios no se controlan y a veces da diarrea.