Nta ji´i danguinta noo m nteenta xhaa nchise jitse´e nta chunda ndi´achjan: Kee nta nduaka xhaa jéxi raani, ko xha chjunchja; tsju´enda rua tsjo. Ko duan tsjo ngoíxi nanno, thu nchianta xha thulo. Are ochjen tho sinne jitsje´e nda. Dangui nta ngatuun kji ko ngaga´a antaa.
Chjeanxi nunde. Ndo Juan Chasen Ndanchin.
Kaxhcein rrugunda xhuan. Xhenxi ti ni´i: Xhuthe yoo kee nta. Ko ri´o litro jinda, dijmánxi nda ti ni´i yoo ndi´a ixin yaa to ncha´o. Dathjoe: Xhuthee chaakamalavor inchi ndachro renuee ko dinga suandanda ti tíi u diga thjoe. Tii ruthee ixin tuniani: Xhuthe noo chaa ka ixin ná litro jinda ko ndaji´i xhénxi ti ni´i ko deta´a nda yaso o kinda.
Ke´e tséxichi ko kaxhein tunu´eni. Ni´i: Ixi diku´ana kaxhein tade na chia, atho tii ko tjude. Datjoen: Ixin tjandote kaxhe´o mexinxi dathjoe. Tii rotheni: Dathjoe tsjaro theena mee tuniana ko timee atho tíi ruthee.
Inaa jichrúnga. Thuenda malavor rugunda xha xhúnchri xhenxi lundo.
Árbol de 4 m, tallo del color de la arena, con canalitos. Hojas grandes del tamaño de una mano, acolchonaditas. La flor es blanca y se da todo el tiempo. Fruto redondo, de color verde, cuando madura es amarillo. Crece en el plan y en el cerro.
Localización geográfica regional. San Juan Atzingo.
Uso medicinal. Para lavar heridas: se hierven dos hojas en medio litro de agua, se lava la herida dos veces al día durante siete días. Inflamación: se hierven las hojas del malavar de la misma forma que la anterior y se ponen fomentos tibios en la parte afectada. Reúma biliar: se hierven cuatro hojas en 1 litro de agua, con esta agua se lava la herida y luego se ponen fomentos de agua tibia o fría.
Causas y síntomas de la enfermedad. Heridas: por descuido se cortan, duele y arde. Inflamación: por algún golpe se inflama.
Reúma biliar: cuando tienen hemorroides o almorranas, provocan que los nervios se irriten y duelan las piernas.
Otros datos. El fruto de malavar se ocupa como jabón para lavar ropa.