Yi´p kuy iyo´nnei´ komo 5 metro, i mijtay i wayay komo 10 cm i ya gats i ay i wityi´ 5 cm, woyotam i tyim i apidyi´y, chi´itam i kolor i tsabstam i pak. Ñiptap ankinyaj.
Yutyam pa´t tap. Yagats lumuj, Su´un naxyukmi´, Samaria, Sabaneta i Kan lumuj.
Tyi i cho´yiypa´. Jipxi´: Pigaytyap je´m i pak, mu´tsaytyap agan yuk´mi´ okmi po´ttap tsa´ap yukmi´, na mot tap kun tsus aceite, okmi´ kuji´tyap jutyim ity je´m jipxi´ asta ke pispa´. Erisipela: Pigaytyap i ay, ak ka´amaytyap jutyim ma´alane´eba´ i kun tum jaaka´ pu´ktuuku´ wi kupityap.
Jip pu´uka. Pigaytyap 7 je´m i ay i akyu´m´aytyap tum litrujum ni´ i jesik wi yumne´um; kun je´am ni tam pukutspa´ tan jip ja´yan veces al día, asta ke kitsa´yin yip ka´akuy. Asma ahoga (ahoguillo): Pik tap tukuten lechuga i ay o 7 sauco i ay tum litrujom ni wi akyumtap, akmi´ piktap tum taasaj je´m ni´ i kuko´maytyap uxan je´m kuypukpak i po´otyi´; uktaap tukuten veces al día, je´m primer taasaj uktap antike ta wikkkukejpa´, tukuten jaama.
Kinki tooya´. Na mattap uxan je´m ku´y pu´k pootyi´ kun tam cucharada vinagre kinkipukutstap watykiy veces asta ke pixiñ.
Arbusto de 5 m de altura aproximadamente, tallo delgado, de 10 cm de grueso. Hojas de 10 cm de largo y 5 cm de ancho. El fruto es como una bolita espinosa, de color chocolate con semillas rojas. Esta planta la siembran en los solares.
Localización geográfica regional. Santa Rosa Loma Larga, Barrosa, Samaria, Sabaneta y Loma de Tigre.
Uso medicinal. Quemaduras: se hace polvo la semilla (se tuesta en el comal y se muele en el metate), se mezcla con un poco de aceite de diva y se pone en la parte afectada hasta que desaparezca el mal. Erisipela: se ponen las hojas frescas en la parte enferma y se amarran con un trapo o venda. Úlceras o llagas en la boca (V. aftas): se hace un cocimiento con siete hojas en 1 litro de agua, con este cocimiento se hacen buches varias veces al día, hasta que desaparezca el mal. Asma, ahogo (ahoguío): se hace un cocimiento de tres hojas de lechuga o siete hojas de sauco en 1 litro de agua, se agarra una taza de este cocimiento y se le agrega una pizca de polvo de semilla de achiote, se toma una taza tres veces al día, la primera en ayunas durante tres días. Dolor de garganta: se mezcla una pizca de polvo de semilla de achiote con una cucharada de vinagre, se hacen gárgaras varias veces al día hasta sentirse mejor. Dolor de cabeza: se soasan las hojas y se ponen como chiquiadores en las sienes y se amarra con un trapo, se cambian tres veces al día.
Causas y síntomas de la enfermedad. Quemaduras: por descuido, cuando se quema la milpa se queman algunas personas, arde y duele la herida. Erisipela: por alguna herida o golpe sale la erisipela, duele mucho, se siente caliente la parte afectada, como que se cae la carne. Úlcera y llagas: salen por falta de higiene bucal, duele mucho la boca. Asma, ahogo (ahoguío): cuando está caliente una persona y se toman cosas frías provoca asma, como que les falta aire para respirar y da tos. Dolor de garganta: cuando una persona anda caliente y toma cosas frescas, duele la garganta. Dolor de cabeza: de calor duele mucho la cabeza.
Otros datos. Como pintura para la comida y tamales.