Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Popoluca de Santa Rosa Loma Larga, Municipio de Hueyapan de Ocampo, Veracruz.
Santa Rosa Yagts Lumuj
[ ]  [ ]  [ ]  [
Nombres botánicos
]  [ ]
Ku´ypuk, Achiote
Ku´ypuk

Yi´p kuy iyo´nnei´ komo 5 metro, i mijtay i wayay komo 10 cm i ya gats i ay i wityi´ 5 cm, woyotam i tyim i apidyi´y, chi´itam i kolor i tsabstam i pak. Ñiptap ankinyaj.

Yutyam pa´t tap. Yagats lumuj, Su´un naxyukmi´, Samaria, Sabaneta i Kan lumuj.

Tyi i cho´yiypa´. Jipxi´: Pigaytyap je´m i pak, mu´tsaytyap agan yuk´mi´ okmi po´ttap tsa´ap yukmi´, na mot tap kun tsus aceite, okmi´ kuji´tyap jutyim ity je´m jipxi´ asta ke pispa´. Erisipela: Pigaytyap i ay, ak ka´amaytyap jutyim ma´alane´eba´ i kun tum jaaka´ pu´ktuuku´ wi kupityap.

Jip pu´uka. Pigaytyap 7 je´m i ay i akyu´m´aytyap tum litrujum ni´ i jesik wi yumne´um; kun je´am ni tam pukutspa´ tan jip ja´yan veces al día, asta ke kitsa´yin yip ka´akuy. Asma ahoga (ahoguillo): Pik tap tukuten lechuga i ay o 7 sauco i ay tum litrujom ni wi akyumtap, akmi´ piktap tum taasaj je´m ni´ i kuko´maytyap uxan je´m kuypukpak i po´otyi´; uktaap tukuten veces al día, je´m primer taasaj uktap antike ta wikkkukejpa´, tukuten jaama.

Kinki tooya´. Na mattap uxan je´m ku´y pu´k pootyi´ kun tam cucharada vinagre kinkipukutstap watykiy veces asta ke pixiñ.


Achiote

Arbusto de 5 m de altura aproximadamente, tallo delgado, de 10 cm de grueso. Hojas de 10 cm de largo y 5 cm de ancho. El fruto es como una bolita espinosa, de color chocolate con semillas rojas. Esta planta la siembran en los solares.

Localización geográfica regional. Santa Rosa Loma Larga, Barrosa, Samaria, Sabaneta y Loma de Tigre.

Uso medicinal. Quemaduras: se hace polvo la semilla (se tuesta en el comal y se muele en el metate), se mezcla con un poco de aceite de diva y se pone en la parte afectada hasta que desaparezca el mal. Erisipela: se ponen las hojas frescas en la parte enferma y se amarran con un trapo o venda. Úlceras o llagas en la boca (V. aftas): se hace un cocimiento con siete hojas en 1 litro de agua, con este cocimiento se hacen buches varias veces al día, hasta que desaparezca el mal. Asma, ahogo (ahoguío): se hace un cocimiento de tres hojas de lechuga o siete hojas de sauco en 1 litro de agua, se agarra una taza de este cocimiento y se le agrega una pizca de polvo de semilla de achiote, se toma una taza tres veces al día, la primera en ayunas durante tres días. Dolor de garganta: se mezcla una pizca de polvo de semilla de achiote con una cucharada de vinagre, se hacen gárgaras varias veces al día hasta sentirse mejor. Dolor de cabeza: se soasan las hojas y se ponen como chiquiadores en las sienes y se amarra con un trapo, se cambian tres veces al día.

Causas y síntomas de la enfermedad. Quemaduras: por descuido, cuando se quema la milpa se queman algunas personas, arde y duele la herida. Erisipela: por alguna herida o golpe sale la erisipela, duele mucho, se siente caliente la parte afectada, como que se cae la carne. Úlcera y llagas: salen por falta de higiene bucal, duele mucho la boca. Asma, ahogo (ahoguío): cuando está caliente una persona y se toman cosas frías provoca asma, como que les falta aire para respirar y da tos. Dolor de garganta: cuando una persona anda caliente y toma cosas frescas, duele la garganta. Dolor de cabeza: de calor duele mucho la cabeza.

Otros datos. Como pintura para la comida y tamales.