Yi´p pim tum metro i yukmi, chitkiy i kuy, medio poopo, pontam i´ ay, chitkiytyam i kiityityam, ke´nam nundo tsiip´´, woyotam i tyim Sabatstam. Yi´p pim yo´npa poktikom.
Juty tam po´tpa. Yagats Lumuj, Sabaneta, Samaría, Kan Lumuj, Su´unnaxyukmf, Los Mangos.
Tyi i cho´yi´ypa. tétano, pu´uka´ i Llaga: Sostap tun wo´oki i ay tum litrujom ni, kun yi´p ni´ wi tse´etap juty ma´alane´eba, tungag jesan mu´tstap agan yukmi´ i ja´ptap tsa´ayukmi. Dejpuej ke wi tse´ene´ebam je´m ka´akuy, wi aktistap kun tum puktuuku i akka´maytyabam je´m po´otyi, yip wattap asta ke wi pixiñ.
Tyi´iga´ ta putka´aba je´m ka´akuy. Pu´ukayajta putka´aba, iga ta tip pa uusu´, ima´alap, o´ypa llaga ankakpa´. Ta matspa tétano, jesik dya tan tso´yip algún ko´owaji´, o algún tsan waaxi´.
Tungag datuj. Jextyim i cho´yiyo´oyi komo amarrativo i tyiichak.
Hierba de 1 m de altura aproximadamente, tronco liso, medio blanco. Hojas blanditas, lisas, menuditas parecidas a la hoja del quelite (hierba mora). Fruto redondo rojo. Esta planta crece en montes bajos y acahuales.
Localización geográfica regional. Santa Rosa Loma Larga, Sabaneta, Samario, Loma de Tigre, Barrosa y Los Mangos.
Uso medicinal. Tétanos, granos y llagas: se hace un cocimiento con un puño de hojas en 1 litro de agua, con esta agua se lava la infección, otro puño de hojas se tuestan en el comal y se muelen en metate hasta hacer un polvo, después de lavar la parte afectada se seca bien con un trapo limpio y luego se aplica el polvo, esto se hace hasta que sane el paciente.
Causas y síntomas de la enfermedad. Los granos salen por piquetes de mosco que se infectan, a veces se hacen llagas. El tétano da cuando no se cura alguna cortada, raspadura o alguna mordida de víbora (V. mal de arco).
Otros datos. El piquete tiene los mismos poderes curativos que la raíz amarrativa (sirve para lo mismo y se emplea de la misma forma).