Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Seri de Sonora.
Conca´ac Quih Ziix Icoihipe Hehe Iyaat Oaanloj Coi
[ ]  [ ]  [ ]  [
Nombres botánicos
]  [ ]
Xomjeziz, Ocotillo
Xomjeziz

Hehe hant quiiti hipiix isiica iti mootaat coocaanoj coi taax haxtacölao moos hoxomosotoj, cmaasol quih haxcosclo haxtihaxmaa, icös quih haxanxö caijaco quih hanxö iti moom. Itajc cahxacapoj coi taax tcoo itcooj quiij an oo mootaa moocapoj xo haxtoxo pteemiiticol, pteetmiin iho, hizaax ocötpaacta maa coi yaaep ac isiilca ihmaa tanticaat hantimacat haa. Iqueetmoj iizax quih, imam imam iizax quih taax t´homa maax cmaax yapötx quiiti miij, haxt´heelo haxmoiijo, aancom tiix imaasol, ihasii zi iti intaama hoo. Xenooj com coizcam quih mahatxo iix caap taax quisioolca cahaa. Hant iti yacp moocöp. Hantihipi hamt caaitic quih c´haa xah, hastancoj quih taax tcoo maa iti miiticol.

Hant iti yaacp coom. Socaaix xah, Zipöxl iifa xah, Tahejcö xah, Haxöl ihom taax xah, Pnacooj quih icoot coiictim ac moos iti moocöp.

Ziix ocoihiipe quih coi haa ac. Quitaast ijiizi quih taax ocoipeeh ihaa an oo popeemozta inailc coi haxpaxpo tax eniin quih ocöpoopah spaacöloj aha, hoxopahaa hiixt cmaax, hast icosiic quih taax ocöpopaah haha. Hizaax iti cöpoopaitax oxah peemex coox staapöj ahaa, cmaxx hantiip quih hamax haxcoimaap quipaal taa quitaast txaapj qui) an oo impaai. Xomjeziz hipiix ziix coi hasiijim ac, ziix haapsxcaiitim haatast quih quiptaax quih imaahcaiil ihaa, inaailc hizaax quitaast quij imataapzil tahjiizx an oo toaaquimxo. Xomjeziz inailc coi moos iquimazc quih icmiipi, popaaztoj quihicaai coi taax cösahnaxz ahaa. Oxahpeemex taax isaah piit ahoa icamooquepe ipiix. Ziix quih iti cötpaacta coi caa mooquepe ac.

Ziix quih inqueepe isooj quiij iti cahca xah. Quitast coi hajiiz ac taax hizaax ocötpaactax ahaha. Tmiiplax haxtoplo antinilca cmaax cmipla isooj quih ihmaa. Oxtpaactama hayeen ac iqui cötectimx impeete, zii hajiiz quiij hanxö iti cötojoz maax hataap cmiplac an oo mootaax himoo impaazjc. Quitaast coi yaapl xah hantcoimitolca xah taax haax osiooj quih taixaj iha hizaax oaah ihaa, ziix coatöj quih moos itaast imaajizi. Xiica quizil com taax itasaatj quih, sooxp ahaa hizaax ocötpaacta haama ziix coha imt quih quisiooj ihaa taax ahaiitah haama.

Ziix quih ihmaa quih moos iti coi paii ac. Xomjeziz quih hant hazain impaai. Inailc coi taax tahizj haax an oo tpaquiimx hizaax, ziix quiiti quiih quih compaaisx.


Ocotillo

Es una rama que hecha unos palos largos y delgados, de color amarillo con cenizo, tiene muchas espinas duras. Todos los palos salen del mismo lugar en el suelo, bien separados unos de otros, no se pegan, no se estorban para crecer. Hecha flor en los meses de junio y julio. Las flores son largas como tubitos, son de color colorado y amarillo por dentro, no tiene aroma. Se le acercan mucho las chuparrosas, a chuparle la miel de las flores. Crece en el monte, en los cerros, en suelos pedregosos y arenosos.

Localización geográfica regional. Punta Chueca, Las Víboras, Isla del Tiburón, Desemboque, Santa Rosa.

Uso medicinal. Se usa para el dolor de muela. Se pela el palo a que quede la cáscara blanca, se quiebra con el cuchillo, bien delgadito, se machaca con una piedra, se le pone sal y alcohol. Esta mezcla se pone en la muela. Usando ocotillo, no se tiene que ir con el doctor, el ocotillo quiebra la muela que duele. Otro uso del ocotillo es para curar la sarna, el cocimiento de estas varas se usa para lavar las llagas de esa enfermedad (V. úlcera en la piel).

Causas y síntomas de la enfermedad. Cuando duele la muela es por que está prieta o se le hicieron huecos, entonces se hincha la cara, si se pasma el dolor sale pus de la muela. Los dientes se ponen negros y se quiebran porque el agua esta muy fuerte, también el azúcar hace que duelan. Si los niños toman mucha leche siempre van a tener los dientes blancos.

Otros datos. Las varas de ocotillo se usan para hacer cercos. También sirve para lavar, las cáscaras se machacan y se echan al agua para que se limpie la ropa.