K´iu xu litájun la atat metro, xaxqoi va lakxtakav taxmaka´a xa t´altsí laklputut´u laktsuli´u yu oní javan alin lakachitin, pero jan liquix alín va tooxxtaitch.
Ta an tamapitsi xa tun ani lakapulaknan. El Coyol, Chintipan y Xalame.
Va kutch ta lí mapatzay. Ix kanty pajan y skakat, k´amapatsaní yu ay xa t´altsi u x´x akátan yus at ex p´ulaktcha akan vachutch k´atchap aqxtaun xaxqoi k´amuk´ani jamapun ty pa´qcha, kun aceite rosado y vinagre y muk´akan. Ta akchun lakilakatunajkan.
Nikan taun lapanak talanan. Tejkan k´ut tu uchú ikamaqt´aqanhan u tejkan taqalitch yu kut exx kaxkanin kimpajan kan u katchapan tskakat.
Árbol de 4m aproximadamente, las hojas son verdes en forma de manos caídas. El fruto son bolitas negras con picos. Y las semillas son bolitas negras. Esta planta se encuentra durante todo el año, aunque no es muy abundante en la región.
Localización geográfica regional. El Coyol, Chintipan y Xalame.
Uso medicinal. Se usa para el dolor de barriga (V. dolor de estómago) y fiebre. Se ocupa en lugar de la hoja de reina o cascabel. Después de la lavativa se agarra una hoja, se le unta tomate asado, aceite rosado y vinagre y se pone en todo el cuerpo.
Causas y síntomas de la enfermedad. Cuando se come algo que les cae mal o cuando se come algo descompuesto duele la barriga y da fiebre.