Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Totonaca de Papantla de Olarte, Veracruz.
Xa Tatzok´ni Lic´uch´un Tutunacu Xa Lac Kachiquin Xla Olarte, Veracruz
[ ]  [ ]  [ ]  [
Nombres botánicos
]  [ ]
Xpipilegk´ihui, Pata de vaca
Xpipilegk´ihui

Hua amá k´atum quihui xla aktuy o aktuy metro a itad xli langa. Ik xpakh´enitini litasi la achu xmakanitni huacax. Ik xanat tapalha nak xakstanitni o nak xchaxpanitni xa quihui. Y ix culor laksnapapa y laktzutzokh´ojwan. Xaná xlihuac´ k´ata. Staka nak kapotrerujni, nak xpaxtunitni tíjia, nak kacurralni y nachuná nak kaquihuín, paklha ana niku ch´ichinan pero ana nikku kaskh´e kh´e casi ni xaná.

Aná niku la´. Adolfo Ruíz Cortinez, Allende, Aktzu tzukswat, Ak´pulut, Belizario Domínguez, Cazuila, Emiliano Zapata, Joloapan, Kachiquín xla Olarte, Kak´atit, Kapuksnanquihui, Katzukswat, Lank´a puxka, Lán xtalakawan xla Juárez, Morgadal, Pueblillo, Puksnanquihui, Puxni, Saksi ch´uch´ut, Sombrerete, San Pablo, Unión y Progreso, Xk´am, Xkh´oyot sip´i, Xtakni puxka, Xtakni taxtunú.

Lic´uch´un. Makwan para xla agk´pistzulut, lagkxapakan ikxpakh´enitni nak k´ahuihui ch´uch´ut o na tlan mapupikan i chakh´e, hualikan nak kaman kh´ajni y k´otkan k´atzisa ch´ali lata ya huayana.

Xquiltzukut y xa tatat. Amá tatatl´a xla agk´pistzulut akxní ama tzulú lkuní ix laktlau xtzulut, nila tzulú xlitlihuekh´e, huatiyá katzuntin tzulú. Kaj akxí ama tzulú, tzutzokh´o taxtú o kh´alhi la achu tu snapapa, smukuku o chichekh´e. Jaé agk´pistzulut o na huanikan xkanátzulut, quiltzukú para skuja snún o para limahuakaya xla k´aquiltamaku.


Pata de vaca

Es un arbolito de 2 a 2.5m de alto. Las hojas tienen la forma de la pisada de una pata de vaca. Las flores nacen al final y a los lados de las ramas, son blancas y de color rosa. Florea todo el año. Crece al lado de los caminos, en corrales y en zonas soleadas también se le encuentra en el monte y la sombra, pero allí casi no florece.

Localización geográfica regional. Adolfo Ruíz Cortinez, Agua Dulce, Allende, Arroyo Grande, Arroyo verde, Belisario Domínguez, Cazuelas, Cerro del Carbón, Chote, El Carrizal, El Cedral, El Cedro, El Palmar, El Palmito, Emiliano Zapata, Joloapan, Morgadal, Papantla de Olarte, Polutla, Poza Verde, Pueblillo, San Pablo, Sombrerete, Totomoxtle, Unión y Progreso y Vista Hermosa de Juárez.

Uso medicinal. Para mal de orín se refriegan hojas en agua fría o se hierve la cáscara del palo en agua, luego se deja reposar el líquido al sereno y se toma en ayunas todos los días.

Causas y síntomas de la enfermedad. El enfermo de "mal de orín" cuando va a orinar siente ardor en el "caño" del orín, no puede orinar con fuerza, sólo gotitas. A veces el orín es rojo o tiene asientos blancos amarillos u obscuros. Esto quiere decir que sufre de los riñones. También se inflama el riñón y el vientre. El "mal de orín" es causado por exceso de trabajo o el "abuso de la naturaleza".