Aitüij ein aünaütu´upic, axuitzi quara´a. Tu´upij ítyaürii aita´a pu guatü´ü lli´i eigua pu tyaara´i, ajta eigu tyacüye´e sistyiican, ru´aravin pu tyaxamuei caugoutumee ü cüya´aran ü xuta´iran ya pu seire´e tü tyi´tü campuan, amu´araj seicaj ajtá seica tün pausaaraj.
Yaa puj ti´i rátyaquájmee. Se encuentra cultivada en las casas de diferentes poblaciones.
Guatarij. Tü eru´utsüraj: irauyaatsan puj ü naana´aran, ajta estafiate xamueii amuan, hierbabuena, ajta albahacar amuan ajta tumatyixa´a yújtyi tü guáxuá ajta orégano irajnachite´in, Tü´üqui ará´apua´a iya´a íru´ucaaye´n caxüj tyi´ícu´atüj, aramuaca xücaj cüme´e.
Yaa pu eincüm tyi icuinye yaa pu tyu´ase. Tyive´íraacu´í, tyí va´uxanamüste´e, tyí va´utsüjre´e tüpu´a `atü tü aüna cün tyi´ícu´i, tyaumuara´a puj `ame, ru´uxanamüstya tüpu´a cüj tyu´ucu´any. Aü pütyu´ururej tüpu´a `utanyu´ucan eigua capú xa `eyan, hasta qui cai tye´entyauny, aj pu´í pü tyí´ícu´íny.
Hierba de jardín muy olorosa, de 50 cm de alto, los tallos son cuadrados, tiene muchas ramas delgadas. Hojas de color verde claro. Sus flores parecen campanitas de color azul o lila y crecen en espiguitas. Se encuentra cultivada en las casas.
Localización geográfica regional. Varias poblaciones.
Uso medicinal. Para el tratamiento de la bilis: se cuece en un cuarto de agua un pedazo de raíz de nopal, unas hojas de estafiate, hierbabuena, albahacar, tomate y de orégano. Se toma un vaso del cocimiento en ayunas durante nueve días.
Causas y síntomas de la enfermedad. La persona enferma de bilis se pone amarilla y cualquier cosa que come le da asco, duele el estómago como si fuera dolor de viento, da vómito, éste es amargo (V. diarrea). El padecimiento es causado por hacer corajes; en ocasiones no se siente luego sino que se van recargando los enojos hasta que finalmente la persona se enferma.