Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Cora de Jesús María, El Nayar, Nayarit.
Cuyej tu´ upij tu tyi´ guatarij, naayerij mej tyu´ ugu´ atyaj chusetyej mej chej, El Nayar, Nayarit
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Kaitsaj, Bule, Tecomate
Kaitsaj

Aitüij ein aünaütu´upic, axuitzi guara´a. Cüyej anxü mu´aca´a tü atütu´u `alli´i tün pu´u chuamavin tyacüye´e ru´ara ü xamueiran, tün pu carasti ajtá autacürucijmee; pausaraj tün ü xutairan, aü pu´u rucüye´e etse caxutaj `ame, tü ajtá ü taca´iran, u´uraj ü taca´iran, ajta metyi, tse´i ru´ara. Tü pu tyaumuavi´i `alli´i tüpu´a arij ca´any- tüjpüna´a pu tyaxamue´i tü ajta tüjpüna´a tün tyi´i xuta´a ajta taca´a `alli´i.

Yaa puj ti´i rátyaguájmee. La Concepción, Los Magueyes, El Panteón, La Pista, Huaynamota, San Juan Peyotán, San Francisco, Santa Rosa.

Guatarij. Tü puaj atü ru´ücui u tsajtan ya pu thiguátarij, tu púa arij ca´achiraj aüna kaitzaj apuij ira´athacunan aj iru´uthatuani, tü´ü ya ruimate´eye irantiyen aü-na aj hasta cai tharasten aramuacua xücaj.kümej. Tü ajta ti´i rü´ürij tü irauyatsan téte´e tü ura´a apu ij vaso tsajtaj iraayen achutü puamua tuxe´eve´e. Aü pu´u auj kaitsa axaj.

Tü ajta ti guatarij iruiiguaycaj cün casthágua - irauyatsan pu ü xamueiran ataj ü küya´aran tü´üky iraayen, ayapuu atanaj tüpua tü eru´ücui.

Yaa pu eincün tyi icuinye yaa pu tyu´ase. Tü eru´uguatacu´inye, tyi vaucu´í tyamu´a canyin cüme´e. Tü irui iguallicaj `utacastyagua, tü´ürii pu `asaca guapü´ü amüna cuini´ira tüpu´a caityuguatygua, ayé nyau ij tyutacü´ü pe tü ayan tyu´utacastyagua ajta cu xuichui ucayeny.


Bule, Tecomate

Árbol de 5 m de alto, con el tronco café. Hojas algo gruesas en forma de cruz. Sus flores son rojas y nacen pegadas al tronco, al igual que el fruto. El fruto es redondo, liso y duro, de color verde amarillento, mide 15 cm de diámetro. Este palo siempre tiene hojas, florece y tiene frutos casi todo el año. Crece en el monte y alrededor de las casas.

Localización geográfica regional. La Concepción, Los Magueyes, El Panteón, La Pista, Huaynamota, San Juan Peyotán, San Francisco y Santa Rosa.

Uso medicinal. Para el tratamiento del dolor de pecho y para el dolor de corazón: cuando ya está sazón el bule (fruto) se le hace un agujerito y por ahí se le echa agua hasta que se llene, se deja reposar un día para poderla tomar, el remedio se debe hacer diariamente hasta completar nueve días. También se puede preparar de la siguiente forma: se hierve la parte interna del fruto y se toma un vaso de agua las veces que sea necesario.

En el tratamiento de la tos ferina: se cuece un puñito de hojas o del tallo (palito) en 1 litro de agua y se toma como agua de uso. Este cocimiento también se utiliza para quitar el dolor de corazón.

Causas y síntomas de la enfermedad. Cuando hay dolor de pecho o de corazón, se siente dolor fuerte por dentro de todo el pecho o en el lugar donde se encuentra el corazón. La tos ferina es una tos muy fuerte, ahogadora, pega calentura, sudoración por las noches y es causada por el frío.