Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Cora de Jesús María, El Nayar, Nayarit.
Cuyej tu´ upij tu tyi´ guatarij, naayerij mej tyu´ ugu´ atyaj chusetyej mej chej, El Nayar, Nayarit
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Tye tsee, Chía
Tye tsee

Aitüij ein aünaütu´upic, axuitzi guara´a. Tu´upij tü anájtá 1 metro guatü´u alli´i, naa puj tyaaraí tü pua´a ira´atyapüxün iraatyaüchu. Ü xutai´iran caj pu tyi´icaatya´a `allij ü muaillujran etse, amuaravin puj xuutaj, Cülen puj tyaatse´e xu´umuavin, u´uravin. Ü xamueinan anajtaj pu tütü´ü maa´alli´i hasta cumü guaica xütyej. Eigua pu guaxuavi´i `alli´i ü viita´a, agosto hasta octubre etse pu xutáa `alli´i, guau pu `alli´i, utüna a tün; ütsitáj uyéj etse; tu upij Tütyaarai, caxu´uqu´amee ü xamueiran ajta ü cüya´aran; antsivi ü inyara´an.

Yaa puj ti´i rátyaguájmee. La Palma, Las Huertitas, Santa Cruz, La Concepción, Los Magueyes, El Sabino, San Francisco, San Rafael, San Juan Peyotán, Huaynamota.

Guatarij. E´ina ütu´upij para tü guatyaa puarej tüpuá i´i a´achuitaj, ajtá tüpuaj xuure´e i´i´achuitaj, ajtá tüpua era´acui tyu ucaj etsej: irauyatsanpú nain cuya´ara´an ajtü naanaran tüqui ira´ayen tütá `utaimün ruxa´a pu´u tüpu´a naanaran na´arumuatün irauyaatsan iraayen aramuacua xucáj etse.

Yaa pu eincüm tyi icuinye yaa pu tyu´ase. Xuure´etü `uta´achu´í: autyéchesin tü ara´utacu´ine, ajta´í `eyan aüna tü xuurej `uta´achu´i. Gu´asi na´i mi´i caj tü´ürij ajta maj baújsi. Tü arautacu´ine metyu u cáátse´e, tyi va´acui tya-mua a tete´e, tüpua ira´a aacaj, na´ari ajtaumuanytya´a mu agua, ayé cha´ata tyi va´acui tüpu´a eigua tyu´ucu´any guápü´ü.


Chía

Hierba que crece hasta 1 m de alto, huele bonito cuando se restrega. Tiene pelitos (pubescencia) en hojas y tallos, su raíz es amarga. Las hojas llegan a medir 5 cm de largo. Sus flores crecen en espigas, de color azul, de 0.5 cm de largo. Sus semillas son bolitas de color negro. Nace en época de lluvias y florece de agosto a octubre. Se da en todos los lugares como el monte, los cuamiles y a la orilla de los caminos.

Localización geográfica regional. La Palma, Huertitas, Santa Cruz, La Concepción, Los Magueyes, El Sabino, San Francisco, San Rafael, San Juan Peyotán y Huaynamota.

Uso medicinal. Se emplea para el tratamiento de la diarrea o la soltura, la disentería y el dolor de estómago (panza): se cuece un manojo de ramas o la planta completa, con todo y raíz, en 1 litro de agua y se toma como agua de uso durante nueve días. Se puede utilizar únicamente la raíz.

Causas y síntomas de la enfermedad. La diarrea también se conoce como chorro; cuando una persona adquiere esta enfermedad le duele el estómago, no tiene ganas de comer, con frecuencia le dan ganas de evacuar y en ocasiones pega vómito. Es causado por el calor o porque no cae bien algún alimento ingerido. La disentería comienza con dolor de estómago y posteriormente se presenta diarrea con sangre; este padecimiento lo pueden adquirir tanto los niños como las personas adultas.