Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Cora de Jesús María, El Nayar, Nayarit.
Cuyej tu´ upij tu tyi´ guatarij, naayerij mej tyu´ ugu´ atyaj chusetyej mej chej, El Nayar, Nayarit
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Muaraj, Pitaya
Stenocereus montanus (Britton et Rose) Buxbeaum
Muaraj

Aitüij ein aünaütu´upic, axuitzi guara´a. Tyí´ítü püj cüyee pu´en tü e´igua cagua´ira´amee catsicare´ema´a `achu puj guatü´ü `alli´i cumu tamuámuata´a muajca´a, naärij a´itoe´e ü xuta´iran cua´inaj, a´achu puj anxü xütyéj tütü´üma´a `alli´i, ü taca´iran tyaumuaví´í, puj `alli´i, na´arij pa´uví´í, cuatúmuavi´i tüpu´aarij cuasi, xu´umuavin puj tya atse´e. Gú´au ütsitá, vejli´i gu´ache. Xuta´avacaj `anaj marzo-abril etse, mayo etse puj cuasi allí´í. Ru araj ü cüya´aran, catsicare´emee. Ü taca´iran ajtá catsicare´emee. Suuraj tütü´ü ü xamue´ran núj eeri´i.

Yaa puj ti´i rátyaguájmee. Santa Cruz, Las Huertitas, La Palma, Santiago, San Francisco, Santa Rosa, San Juan Peyotán, Ixtalpa, La Puerta, Las Águilas, Los Mangos, El Guayabo, Huaynamota, San Rafael.

Guatarij. Tüpu´a ma´a tyi vaj a´utacu´ine, ajta tü í´ípüsta tyi irauyaa tsan puj yaa tyi´ípuámuaca: naana´aran ü muáraj ajta nacáj naana´a, ajta tsinaacaj naana´a, ajtá muájcarííxa´a naana´a, tü´üqui iraayen vasu tsa ta´a a´achú tü pu´amua ruxe´eve´e. Tüpu´a cha´ana´a ma´a iya´acuí: ira´antyiveichen pu caleene´en tü´üquij iru´u raj ánan tü´üta´i ira´atyaguatyen antü tyi va´acuí.

Yaa pu eincüm tyi icuinye yaa pu tyu´ase. Tü ípüsta, aüj pu cün pü tyi ípüsta tüpu´a tyi íru´uraacu´i rutsaj ta´a para tü´íatsu guatyaapuare autü tyi va´acu´i´ame, ayé cha´ata tyi ípüsta tüpu´a tyi´itü cüyej eiguáveeny.

Ajtagu´a puj yee tyi´ivaüre´e. Cue´irí´í tüpu´a ari´íta cuasij, ajta tüpu´a irauyaatsan tyamu´aj´utaguaj. aüna xamuáre´e aigua pu gu´au porque ayaamu tyi´íxáj seicaj tücün maraaguáste baujsi tyaacaj.


Pitaya

Es un espino alto de 10 a 12 m, su tallo es verde, grueso y carnoso, con espinas blancas. Las flores miden 10 cm, son de color blanco. El fruto puede ser de color amarillo bajito, rosa o morado, madura (sazona) por los meses de abril y mayo, su cáscara tiene espinas, con muchas semillas chiquitas de color negro. Florece en marzo y abril. Crece en el monte y cerca de las casas.

Localización geográfica regional. Santa Cruz, Las Huertitas, La Palma, Santiago, San Francisco, Santa Rosa, San Juan Peyotán, Ixtalpa, La Puerta, Las Águilas, Los Mangos, El Guayabo, Huaynamota y San Rafael.

Uso medicinal. Cuando pega dolor y para quitar la calentura fuerte (V. fiebre): se cuece la raíz de esta planta junto con la raíz de nopal, de limón y de margarita; se toma un vaso del agua las veces que sea necesario, hasta eliminar el dolor o la calentura. Contra el dolor también se puede preparar de la siguiente forma: se corta un trozo del tallo y se pela, es decir, se le quita toda la cáscara dejando sólo el corazón, éste se pone sobre la parte donde hay dolor.

Causas y síntomas de la enfermedad. La calentura es un síntoma de la tos, bronquitis, mal aire o diarrea; se siente el cuerpo caliente, enrojecimiento de los ojos y dolor de cabeza.

Otros datos. El fruto se come cuando está maduro (sazón), con ellos se puede hacer tamales y dulces. En la comunidad llamada El Huertito abunda esta planta y según sus pobladores se debe a que los antiguos" las sembraron ahí.