Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Tének de la Comunidad De Tanleab Municipio de Huehuetlan, San Luis Potosí.
Tojomtalab Ilal Tenek Ti Al Kuenchal Tanle´ab
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Ts´iki uxum, Jala p´atrás
Ts´iki uxum

Pel jun y ts´ojol xu yejel ma tse´ lejab in puwel, in te´lil t´ililil ani k´idhadh ejtil in itsik´ y mitsu´, in kints´ol in k´wa´al tin kux ani tin chumchik an ts´ojol jaxtam in bi ts´iki uxum tam jun u belal ti alte´ tam jun yab kin t´aja ti kuenta o yab in exlal jaxtam u kintsoyab k´al ink´idhal tin kwe´el ani u kotox in xekel tam paynek aniye u kotox, in witsil we t´unk´udh ani in walil t´ijax ani t´unu´ ani dhuibadh k´al in k´idhal. Axi ts´ojol ka ela´ patal an támub, u yejel ti ts´ulel, ti alte´ ani tin walchik an bel; u witsim ti waxik ani ti belew a its´ an támub.

An bichowchik ju´ta ka ela´. Ka ejto ka ela´ tin patal an bichow Tan ajab, ejtil ti Dhinkabe´, ti Tan k´anwits, Akich mom, San Antonio, Tan lajax, Dhij´ol, ani ti Dhakpen.

Eyad ilaltalab. U eyelnal abal ka ilali y yajal ta wik´nab ka uma´ jun boye´ nixi ts´ojol ani k´a alwa tse´ey ani ka ejto jAye ka xuk´uy k´al an tijtson k´wet ani talbel ka k´wanchi we´ y vino tam a ts´ejkamalits an ts´ojol ka k´wanchi juta ta yajnal ani k´al jun y toltom t´okat ka wik´a axe ka t´aja oxil o tseil patal an akal tam ne´tsix tit koyol.

An ot´somtalab kal axi yawlats. An yajal ta wik´nab u tujel k´al an t´ojlab alchik xi ts´ejkal an inikchik in yajnal con in kitnal alchikchik y kitalab jaye tam xe´ex ets´ey kututul ti t´ojnal ti alte´ an uxumchik jaye in wat´al etsey a k´icha pi´il ti pak´ul o ti tse´el o jaye tam u ts´ojbel tam u ijkanal tam xe´ets ti putsil kal in walil an te´.


Jala p´atrás

Hierba de hasta 4 m de largo, tallo delgado, con espinas como uñas de gato colocadas al revés en relación de la planta, por eso le llaman jala p´atrás porque cuando va caminando por el monte si uno no se fija o no la conoce de repente siente uno que lo jalan para atrás, las espinas causan heridas en los brazos o en otras partes del cuerpo. Las hojas cuando están sazonas también tienen espinas en la parte de abajo. Flores moraditas. Fruto negro pequeño, cubierto de espinas. Se encuentra durante todo el año, florece por los meses de agosto y septiembre. Crece en los mizcahuales, montes y a la orilla de los caminos.

Localización geográfica regional. Huehuetlán, Coxcatlán, Tancanhuitz, Aquismón, San Antonio, Tanlajas, Xilitla y Axtla.

Uso medicinal. Se usa para curar los dolores de cintura: se corta un rollo de cogollitos, éstos se muelen bien, también se puede mezclar con cogollitos de tijtson k´ wet o epazotillo, luego se le agrega aguardiente, ya que está hecha la masita se pone en la parte que duele, después con un trapo limpio se venda, esto se hace de tres a cuatro veces seguidas durante las noches, cuando ya se va a descansar.

Causas y síntomas de la enfermedad. El dolor de cintura casi siempre viene por los trabajos pesados que se hacen, los hombres por cargar cosas pesadas, por andar mucho tiempo agachado trabajando en el campo o hay veces que sufren accidentes, como caídas ya sea del caballo o cortando fruta de los árboles. Las mujeres porque se pasan también mucho tiempo agachadas ya sea lavando, moliendo o haciendo otras cosas (V. aflojada de cintura).