Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mazahua del Municipio de San Felipe del Progreso, Estado de México.
Nrrana/ na jo´o ñie/che nu i jñatrjo un tz´aa a ñiñi, ñe zu/mi
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Cedrón, Cedrón
Aloysia triphylla (L´Herit) Brett.
Cedrón

za´a edyi nziyo/ mi nu za´a chevi na dyodu/, nu xi na maja, na xuru/ o pico a ninu/, nrrana/ ts´ike, ts´ik´anga. pedye in nrrana/ ma mayo, yudu/ chevi rroxaxi, tee kja ngumu/, dya tee kja gumu/, me jotr´o/.

Jango pese, mbagu/du/, San Luca Ocotepe, ñiñi.

Pjeco na jo´o. ku/xfeme lele, pitzi, mbecue, nervio, paja de ts´itri pane ne trreje. (na jo´o nrrexe nu ts´iyerga).

Ku/xfeme. ra mba/nu/ ñe ra xichi azuca o miel de abeja, kja na unu/ji me nrrametr´o o nase, ma dya jogu/ jodu/ji nrre ñie/che.

pitzi: ra mba/nu/ ra chamba/ji cañela, tza/nxinu/, ra siji pama pama nguekua ra jogu/ nu na u/, xi ra jo´o ra mba/nu/ nu nie/che na tr´oxu/, k´anga o k´angu/, koñe che, xitza/na/ (V. koñeche), na jo´o pitzi mbecue ñe nervio.

paja ñe pane, a/tra/ji nu ñie/che ixi chamba/ji manzanilla, rroxaxi cedrón ñe añis, tr´abaxu/, vaselina, ra tzapuji na o nu miel de abeja ra mba/saji a ñe jango pese nu pane o ma pesi paja nu mbeme ra kosu/ji xebo cuchi, ra mbu/ tru/ a mbeme ra kuatraji a gomu/ ra tza/tr´a/ o ngua trreje: nu xi a/tra/ji jarabe chamba/ji ñe fiño.

Jango va e/ nu nguijeme. ku/xfeme nu lele, va e/ nu a mbeme, ma mimi, nrrexe nu ye mbecue ma unu/ nu nana, kjana unu/ nu lele dyo nrrexe unu/ji.

pitzi: u/feme, nu chanki, ñi, nu u/ nu riuma, bilis, nu ye ts´itri unu/ji nguentra/ ma gue, ra moku/, dya zoo ra mimi, ra k´axtr´u/ nu choo ñe a mii, pitziji mo pjeco janrraji, na carro o anima xu/ un/ku/ji o mu chunji.

paja. va e/ ma pesi gripa, angina, o pjeco pesi.


Cedrón

Árbol de 4 m aproximadamente, el tallo se ve seco. Hojas largas, con piquitos o chinitos en la orilla. Flores chiquitas, moraditas, florecen en mayo. Olor como rosa de castilla. Crece sólo en casas, en el campo no. Es fresco.

Localización geográfica regional. Estutempan, San Lucas Ocotepec, San Felipe del Progreso, se da en toda la región.

Uso medicinal. Usan toda la ramita. Cólicos de bebé (V. cólico del recién nacido): se hierve y se endulza con azúcar o miel de abeja, se le da seguido o sólo una vez; si no se compone se busca otra cosa. Susto: se hierve revuelto con canela y laurel, se lo toman diario hasta que se les quita el dolor. Para susto, coraje o nervios: se hierve con toronjil blanco, morado o azul, ajenjo y hierbabuena. Calentura o fuegos: se hace la pomada de manzana con manzanilla, rosa de castilla, cedrón, hierba anís, perlilla y vaselina, se endulza con miel de abeja. Se lo ponen en la boca donde tienen el fuego. O para calentura de estómago le unta cebo de puerco, se fajan las coyunturas, espinazo y estómago, le dan masaje hacia abajo para sacarla hacia los pies.

Causas y síntomas de la enfermedad. Cólicos de bebé: ya viene sobre el vientre, nacen así, todos los corajes que recibe la mamá se le pasan al bebé; no a todos les dan. Susto: dolor de estómago, de piernas, cabeza o cerebro, como dolor de reumatismo bilioso, a los niños se les nota porque comienzan a llorar, se tuercen, no se están quietos, se amarillan de los ojos y la cara; reciben un susto por cualquier cosa que ven, un carro o un animal que atropella a otro o ven personas que se pelean. Calentura: viene por la gripa, por anginas o cualquier cosa que uno tenga.