nu fiño edyi dyote cm. nu za´a na kjoxu/-mbaja, nu ts´iza´a, nu xi ts´ike, na k´anga, dyaga xu/ru/, na. xu/ru/ a ñu/nu/, nu nrrana/ na tr´oxu/ a nrre pa na ixki ne mbaja, ra mbedye chevi roxaxi, pese in nrrana/ nrrexe nu pa, te´e kja ñi, juama/, na pa´a.
Jango pese. mbagu/du/, San Luca Ocotepe, kotu/, nrrexe a ñini.
Pjeco na jo´o. "ma nigu/ nu pale", nu fiño, ra jia/saji ra mba/nu/, ra chevi piloncillo, na manojo na no´o nu jñi litro nrreje, ra xoku/, ra nguinu/ na se na puñu nu fiño, kja na chamba/ji ku/ ya mba/nu/ kja na siji ma dya ne ra mbedye ku tuu a mb´oo, ra unu/ na juañi nu azufre ma dya zo´o na punku/, ma unu/ jñipa o nziyo/ paa, pedye nu dyoxu/, chevi mboxu, chevi potr´u/, ra siji natr´o nase.
Jango va e/ nu nguijeme. ma nigu/ nu pale: ma na male ma pesi dyech´a o dyech´a ts´ich´a paa ma mutzu/ in lele, ma o/bu/bi nu pale ra tzapu/ dyaga jo´o, kja na jia/´a e dyoxu/ a mbeme, me ne nrreje ra fantr´a/ a dye, ngua
ne ajmii, togu/ in ñixte, na pela a jmii, dya.
zantr´a/, nu a mbeme me na ke/tr´o, me pesi na punku/nrreje.
Pjeco xi ne ra mba/ra/ji. ma pesiji nu nguijeme na chubi a/caxana/ nu b´ezo (ma/jma/ nu b´ezo), xi ra dodyeji ma pefiji ma dyabe s´oo, na chubi a/caxana/ nu mutzu/ (majma ma tuts´u/ ku na jiu/).
Hierba de 20 cm, tallo color café-rojizo con pelitos. Hojas chicas, un poco moradas, lisas y chinitas en la orilla. Flor blanca, a medio día se pone entre rosa y rojo, abre como una rosa, florea todo el tiempo. Crece en la carretera, milpas, donde quiera, no se acaba, ya sea tiempo de aguas o de secas. Calidad caliente.
Localización geográfica regional. Toda la región de San Felipe del Progreso.
Uso medicinal. Caída de su esposo: un manojo grande de la planta se pone a hervir con piloncillo en 3 litros de agua, aparte se machuca en crudo un puño de la planta y se echa a lo que ya esta hervido y se da a tomar. Cuando no arroja lo que traen adentro, se lo dan con una cucharada de azufre, para no batallar mucho. Después de tres o cuatro días, arroja los gusanos, como gargajo y como podrido (V. cuarentena y flujo). Se toma una sola vez.
Causas y síntomas de la enfermedad. Caída de su esposo: cuando una señora después de diez o quince días de que dio a luz, la toca sexualmente su esposo, eso le hace daño; se llena de gusanos el vientre, da mucha sed, se hinchan manos, pies y cara, se cae el pelo, se pela la cara, no le da hambre, se le siente el vientre muy blando, con mucha agua (V. cachán).
Otros datos. A este padecimiento se le llama acaxana o acaxanada de hombre (mahma de hombre). También lo ocasiona el ponerse a trabajar antes de tiempo y le llaman acaxanada de parto (mahma de alzar cosas pesadas).