Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mazahua del Municipio de San Felipe del Progreso, Estado de México.
Nrrana/ na jo´o ñie/che nu i jñatrjo un tz´aa a ñiñi, ñe zu/mi
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Fiño golpe (Tr´oxu/), Hieba del golpe (blanca)
Oenothera kunthiana (Spach) Munz.
Fiño golpe (Tr´oxu/)

nu fiño edyi dyote cm. nu za´a na kjoxu/-mbaja, nu ts´iza´a, nu xi ts´ike, na k´anga, dyaga xu/ru/, na. xu/ru/ a ñu/nu/, nu nrrana/ na tr´oxu/ a nrre pa na ixki ne mbaja, ra mbedye chevi roxaxi, pese in nrrana/ nrrexe nu pa, te´e kja ñi, juama/, na pa´a.

Jango pese. mbagu/du/, San Luca Ocotepe, kotu/, nrrexe a ñini.

Pjeco na jo´o. "ma nigu/ nu pale", nu fiño, ra jia/saji ra mba/nu/, ra chevi piloncillo, na manojo na no´o nu jñi litro nrreje, ra xoku/, ra nguinu/ na se na puñu nu fiño, kja na chamba/ji ku/ ya mba/nu/ kja na siji ma dya ne ra mbedye ku tuu a mb´oo, ra unu/ na juañi nu azufre ma dya zo´o na punku/, ma unu/ jñipa o nziyo/ paa, pedye nu dyoxu/, chevi mboxu, chevi potr´u/, ra siji natr´o nase.

Jango va e/ nu nguijeme. ma nigu/ nu pale: ma na male ma pesi dyech´a o dyech´a ts´ich´a paa ma mutzu/ in lele, ma o/bu/bi nu pale ra tzapu/ dyaga jo´o, kja na jia/´a e dyoxu/ a mbeme, me ne nrreje ra fantr´a/ a dye, ngua

ne ajmii, togu/ in ñixte, na pela a jmii, dya.

zantr´a/, nu a mbeme me na ke/tr´o, me pesi na punku/nrreje.

Pjeco xi ne ra mba/ra/ji. ma pesiji nu nguijeme na chubi a/caxana/ nu b´ezo (ma/jma/ nu b´ezo), xi ra dodyeji ma pefiji ma dyabe s´oo, na chubi a/caxana/ nu mutzu/ (majma ma tuts´u/ ku na jiu/).


Hieba del golpe (blanca)

Hierba de 20 cm, tallo color café-rojizo con pelitos. Hojas chicas, un poco moradas, lisas y chinitas en la orilla. Flor blanca, a medio día se pone entre rosa y rojo, abre como una rosa, florea todo el tiempo. Crece en la carretera, milpas, donde quiera, no se acaba, ya sea tiempo de aguas o de secas. Calidad caliente.

Localización geográfica regional. Toda la región de San Felipe del Progreso.

Uso medicinal. Caída de su esposo: un manojo grande de la planta se pone a hervir con piloncillo en 3 litros de agua, aparte se machuca en crudo un puño de la planta y se echa a lo que ya esta hervido y se da a tomar. Cuando no arroja lo que traen adentro, se lo dan con una cucharada de azufre, para no batallar mucho. Después de tres o cuatro días, arroja los gusanos, como gargajo y como podrido (V. cuarentena y flujo). Se toma una sola vez.

Causas y síntomas de la enfermedad. Caída de su esposo: cuando una señora después de diez o quince días de que dio a luz, la toca sexualmente su esposo, eso le hace daño; se llena de gusanos el vientre, da mucha sed, se hinchan manos, pies y cara, se cae el pelo, se pela la cara, no le da hambre, se le siente el vientre muy blando, con mucha agua (V. cachán).

Otros datos. A este padecimiento se le llama acaxana o acaxanada de hombre (mahma de hombre). También lo ocasiona el ponerse a trabajar antes de tiempo y le llaman acaxanada de parto (mahma de alzar cosas pesadas).