Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mazahua del Municipio de San Felipe del Progreso, Estado de México.
Nrrana/ na jo´o ñie/che nu i jñatrjo un tz´aa a ñiñi, ñe zu/mi
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Dyiecho/, Jara
Barkleyanthus salicifolius (Kunth) Rob et Brett.
Dyiecho/

nu ts´iza´a ts´ike edyi n´aja nrre o ye metro, jango te´e dyanrra ga no´o, ma ji´o te´e no no´o, nu ngua na ts´inoji chevi ixi, nu xi ma/ja, na ntra´a, na xutru/, ma na mbese in nrra/na/ xitra ts´ike nu nrrana na k´axtr´u/, chevi ts´iseje, na xii, ma dyotru/ keme chevi pesi in ts´ixidyo, nu mutro´o, fotru/, nunu/ nrrama, nguekua te ango a queme, nu nrre´e, mbatru/, kja guama/ jango dyo tumiji pura ma te´e, na pa´a.

Jango pese, nrrexe a ñiñi, Niche, mbagudu/, San Pancho nase, boncherre, San Pedro na ntra´a.

Pjeco na jo´o. kjafu/ ra mbedye mb´aa, nrrama, ma ya mutzi, fantr´a/ a ngua, pitzi ñe caspa.

kjafu/ ra mbedye mb´aa: kafu/ ra pa´a in chimi ñe xitru/, nu fiño jasa/ji ka nrredye o jasaji ra mba/nu/, ra kumpaji in chimi ñe a mbeme nguekua ra zo´o na pa´a.

nrrama: a/tra/ji na ñieche.

mutzu/: na jo´o ra xatu/ji ye male ma pesi dyech´a pa maya mutzu/ in lele, ra jia/za/ ra mba/nu/ chamba/ji xi ndora, kja na ñuxpu/ji jango mbedye nu lele, chevi che/bi o mba/nu/ kjo nu xi nzhense ne pare, kja na xatu/ji ye, n´aja ma ye o jñi pa ne nu ye na pesi ñincho, nguecua dyara penchi nrrama, nguekua ra tzotzi.

fantr´a/ a ngua: ra mba/nu/ ñe nu tziu/ ñe nu tzoñeda, ma mena pa´a, kja na kuampaji kja gomu/, kja na jiu/tri, kja na siji ñ´aja ts´icopa, nrre xatri jango fantra/

pitzi: mba/nu/ ñe nu dyote nziyo/ fiño,kja ra xatri nzincho/ pa ma xoru/ ne nzincho/ tza/a/, ne ma ñipa, ma kjuaru/ xaja ra xatr´i ñieche tuetano, ñe nieche nu ku/ xue, kja na dyobu/.

Jango va e/ nu nguijeme: mara mutzu/, nu chimi, nu a mbeme unu/ji nrrama o na jotru/.

fantr´a/ a ngua: ma na jotr´u/ji.


Jara

Es un arbolito chico (arbusto) de 1.50-2 m, según el terreno en que crecen unos se esponjan y otros crecen altos, su tallo es un tronquito grueso como la manzana. Hojas larguitas, cuando está creciendo están más anchas y floreando son más delgadas. Flor amarilla, como campanita o estrellita, olorosa, cuando se seca queda como lanudita la semilla. Se riega (dispersa) por el aire, por ello crece en todas parte, en el monte, llano, en las milpas baldías crece muy rápido. Es de calidad caliente.

Localización geográfica regional. Hay en toda la región del municipio de San Felipe del Progreso.

Uso medicinal. Brote la leche: se emplea para calentar el pecho y la espalda (V. amamantamiento), la hierba se suda en el comal o se hierve, se aplica en el pecho y vientre para que se caliente. Postparto: para bañar a la señora diez días después de que se alivió, se hierve con hojas de durazno, se le pone la hierba en la parte por donde nació el niño, como si fuera estropajo. O se hierve con hojas de capulín, se agrega alcohol y se dan dos baños, el primero a los dos o tres días y el segundo a los ocho, para que no le pegue el aire y tenga fuerzas (V. mal aire). Pie hinchado (V. hinchazón): se hierve con sauco y la hierba del burro, calientito lo soban para abajo, lo envuelven y le dan de tomar una copita del mismo cocimiento; con eso bañan la parte que esté hinchada. Caspa: se prepara como jabón junto con otras plantas (véase nabito). Aire: se elabora en pomada.

Causas y síntomas de la enfermedad. Después del parto, el pecho y el vientre reciben aire y están fríos. Pies hinchados: ocurre porque se enfrían (V. dolor de pies).