Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mazahua del Municipio de San Felipe del Progreso, Estado de México.
Nrrana/ na jo´o ñie/che nu i jñatrjo un tz´aa a ñiñi, ñe zu/mi
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Ñagoxi, Nabito
Stachys agraria Cham. et Schl.
Ñagoxi

nu fiño edyi dyote cm., nu za´a na´nziyo/, na xu/ru/ chevi xitzana/ na mbezhe, dya unu/ e jiaru/ me na k´anga jango unu/, nu xi na xutru/ ñe na xu/ru/, nu nrrana/ na k´anga, ts´ike, pese jango in xi, unu/ nrrexe nu paa nu nrrana/, unu/ na punku/ kja nrreje, nu mutr´o chevi xitz´o´o. tee kja uaru/, jango bu/ hu/ nrrojo. na paa.

Jango pese. Calvario Carme, Niche, mbagu/du/.

Pjeco na jo´o. Fantra/ a mii, dye, ngua, bocio, caspa.

ku/ na jo´o ma na ketr´o, za´a ñe nu xi, ma jio nase.

fantra/, ra ku/nu/ji nu fiño ñe ra xichi xiñonu/ ne ñonu/, nguekua ra toru/ nu fiño, ra ku/nu/ji ka ku/nu/, ra kuampa/ji na ts´ibitu ñe axoxi ñe o/, ra ku/nu/ji ra jia/ xpa/ji jango fantra/ nu ñie/che ñe nu ñie/che dyete jñante ñanto/ nguekua ra kuatr´u/ o ra jitru/ji na bitu, nguekua dyara nrrogu/. ra jiombu/ ye o jñi pa nguekua ra dagu/.

bocio: ra chevi, ra chamba/ji o/nu tzaa tzu/nu/.

Caspa: ra dya/tra/ji na xabo ñe dyecho, verbena ñe marrubio ra jia/sa/ji ra mba/nu/ jñi litro nrreje ñe ye xabo ibis (k´axtr´u/) ra desasibo nu xabo kja na kantr´i ye fiño.

Jango va e/ nu nguijeme. Fantra/, ma mimiji nu nigumu/, ma pedyeji ma ne ra zoo nrrama nu gomu/ o nrreje o bu/bu/ na ts´idyoxu/.

Bocio, pedye na tr´adyoca.

Pjeco xi ne ra mbaraji. xi bu/bu/ na nagoxi nu zoo ra siji guisado a nrredye ra jiazi chevi espinaca.


Nabito

Hierba de 20 cm, tallo cuadrado y rasposo como hierbabuena, es verde donde no le da el sol y morado donde le da. Hojas anchas y chinas como la hierbabuena. Flor moradita, chiquita, sale pegada a las hojas, florece todo el tiempo, más en las aguas. La semilla es como de quintonil. Crece en los magueyes, en las cercas. Calidad caliente.

Localización geográfica regional. Calvario del Carmen, Santa Ana Nichi, Estutempan, por toda la región.

Uso medicinal. Hinchazón: se muele la hierba y se va mojando con nejal (agua de nixtamal) y cal para que se ablande la planta; bien molida en el metate, se unta en un trapito, con ajo y sal, también molidos, se pone sobre la parte hinchada como cataplasma, con un poco de Ungüento 666, para que pegue o se amarra con un trapo para que no se caiga; se cambia cada dos o tres días, para que se le vaya bajando. Bocio (V. buche): la misma preparación, pero con un poco de sal yodada (uso veterinario). Caspa: se prepara un jabón, junto con jara, verbena y manrrubio, ponen a hervir 3 litros de agua con dos jabones Ibis (amarillo), primero se deshace el jabón y luego se agregan las hierbas.

Causas y síntomas de la enfermedad. Hinchazón: porque se hincan cuando lavan; puede ser por aire de tierra o de agua o por alguna infección. Bocio: sale una papada.

Otros datos. Hay otro tipo de nabo que es el de comer, lo guisan o sudan como las espinacas. También se le da el nombre de Nabo hediondo, nabo chiquito y hierba hedionda.