Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de San Pedro Tidaa, Nochistlan, Oaxaca.
Yuku Tana Ñayimi Ñuu Dawi Te Ñayiwiñuu, Tokuijñu´un
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Ndewa yuku data, Chichicastle de té
Urtica sp.
Ndewa yuku data

Yuku ya´a ka na yuku data, nde sa´a xi ñu´u .da´a xi te sa´nu ndaa xi, ña tu wixi xi, ñadi ndakui yu-nuxi, ko la uyu, xi ko io iño tiawa xi, te kanga satu nu dakee nu xi, Ndee wita nda´a xi nuu dii xi nu nu´un o nuunchii. Juii in ta´wi ita xi te ka na diki dungu kuechi, ngueni diki kuenchi tanee. Ña tu na saa o xi´i yuku ya´a. Sa´nu xi ndidaa yoo ko nu io ko´yo o nu dakee nu ndute sa´a xi. lo xi nu de´ñu o nu ke´e. Ku xi in yuku wixi.

Ñuu nuu Nakua´no Yuku Ya´a. Ñuu Tidaá, Ñuu Yodo Kunu, Ñuu Andaya, Ñuu Tnu.

Nanchoo Kuentniu Nu Xi. Xentnio nu xi nu tnaán nu Ka´ni o nu ku´u diki nu. Danchi´i nu xi te dakee nu xi ni tu´u nii nu. Dani dandu´a nu xi te ko´o nu ndute na dawa´a ni ka ndute xi´i nu.

Nanchoo Kesa´a te Nanchoo Ku Nuu Tna´an Nu in Kue´e Ya´a. Tnii ña´a ka´ni nu ndoyo nu o nu xikono nu nuu i´nio nuu wixi tuku o nu xichi nu nuu kida wixi. Kesa´a xi ku wixi nu, tna´an u´u dikinu, dakuita ña´a xi, kuini sa kee o sa Kun.

Inka Ka Sa Xenie´un Yuku Ya´a. Io uu nuu ndewa ya´a, ndewa tata te ndewa data. Yuku di´na ku i´ni te yuku dandu ra´a ku wixi xi.


Chichicastle de té

Es una hierba, crece 1 m aproximadamente, su tallo es morado, delgado y espinoso. Las hojas son medianas, rasposas y espinosas picudas, tienen forma de sierrita, cuando está sembrada están tiesas las hojas, cuando están cortadas se ponen blanditas, secas son débiles, nacen en la parte superior del tallo y son verdes, las hojas viejas se localizan desde donde empieza a nacer el tallo. Las flores son verde pálido, cuando esta en botón tienen la forma de arena, cuando empieza a florecer le cuelgan bolitas muy pequeñitas. La planta se encuentra durante 11 meses del año, en tiempo de helada se secan. Florecen en temporada, en los meses de julio a agosto y pierde sus hojas cuando hay mucho sol, o cuando no llueve y en tiempo de heladas que son los meses de diciembre, enero y febrero. Crece en la orilla de las zanjas y en los jardines. La hierba es simple y se considera fresca.

Localización geográfica regional. Hay únicamente en lugares húmedos y fríos de San Pedro Tidaá, Yodocono, Santa Cruz Mitlaltongo, Los Laureles y Tilantongo.

Uso medicinal. En tratamiento de fiebre (V. calentura) y dolor de cabeza: tomado en té, tomarlo a cualquier hora, como agua de tiempo. Untado crudo molido en la cabeza, untado molido una vez se unta en la frente.

Causas y síntomas de la enfermedad. Fiebre: por temporada de lluvia; síntomas, dolor de cabeza, dolor de cuerpo, diarrea, mareo, debilidad, cuando están calientes se bañan. Pulmón: por trabajar mucho, se calienta el pulmón al entrar en la sombra; síntomas, dolor, calentura, escalofrío (V. dolor de pulmón). Gripa: cuando está caliente salen en el frío; síntomas, dolor de cabeza, llora mucho la vista.

Otros datos. Existe dos clases de chichicastle uno es de té, el otro es de castilla o mala mujer. Chichicastle de té sirve para refrescarse y para el pulmón. Chichicastle de castilla es caliente, se ocupa para reumatismo, dolor de huesos, mal de aire, calambre de los pies, molido colorado como licuado se toma en ayunas.