Yuku ya´a sa´nu nu de´ñu yu´u ichi, io kue´e nda´a xi te na´nu in ta´wi te tikidi xi, kuixi ita xi te kue´e ci´ndo kuechi ndada xi in ita. Ua yuku ya´a te i´ni xi. Ni´in nu xi ndidaa yoo ko nda´a xi koyo nii yoo yichi.
Ñuu Nuu io Yuku Ya´a. Ñuu Yodo Kunu, Ñuu Tnu, Ñuu Diuxi, Ñuu Tidaá, Nuu Atongo, Ñuu Tio´o, Ñuu Chi Ndu´a.
Nancho Kuentniu Nu Xi. Kuentniu nu xi sa kada tana nu kue´e kayu yichi te kue´e kaxi kuentniunu ndute xi sa kiwi ña ñi´in o sa nadandee yoko ña in iñña. Sa ku kue´e kaxi, nchiko ña nda´a xi te nadaka xi i´in de´en tnuyu´a, dandu´a ña ndinduu xi te da tastuu ña xi nuu tna´an u´u. Dawi ku sa ko´o nu xi nuu tna´a u´u anu nu.
Nanchoo Kesa´a Te Nancho Ku Nuu Tna´an Nu In Kue´e Ya´a. Tna´an nu sa kayu nu no wichi xido wee nu. Kesa´a un dakuita ña´a xi, kee ndute nu nu, tna´an u´u dikinu. Kue´e kaxi, sa xikonu nuu wixi o nu wide. Ta´wi yiki ña´a xi ndida nu. Nuu sanchita luchi xiti nu ku sa tna´an nu sa kiti ini o ngueni sa ndi ini nu. Kesa´a tna´an u´u añu nu, sanchita tuchi xiti nu o tuchi anu nu.
Inka Ka Sa Xenie´un Yuku Ya´a. Io inka nuu yuku ya´a te dani xenie´un tana xi nu sangui ña da´a.
Es una hierba, crece 50 cm de altura aproximadamente, su tallo es grueso y liso. Las hojas son pegajosas, picudas, en forma de corazón fresco, secas son verde moradas, nacen junto con el tallo. Las flores son blancas y moradas, cuando están en botón, tiene forma de escobita de palma, cuando se abren quedan blancas o moradas. La planta se encuentra todo el año, florece por octubre a febrero y pierde sus hojas en noviembre y diciembre. Crece a la orilla de caminos y corrales. La hierba es amarga y se considera caliente.
Localización geográfica regional. Yodocono, Santiago Tilantongo, San Juan Dixi, San Pedro Tidaá, Nochixtlán, Santiago Tillo y Guadalupe Chindúa.
Uso medicinal. Para el tratamiento de asma, la reuma: hervida en té y para baño de todo el cuerpo, en temazcal se hierve y se baña la señora en vapor. Latido: se hierve, se toma como té tres mañanas en ayunas (una ramita). Reumatismo: en pomada, se muele la hierba, se hierve junto con la trementina, si es fuerte el reumatismo se ocupa seguido y si no cuando se calme el dolor se suspende (V. reumas).
Causas y síntomas de la enfermedad. Asma: por la calor, acarreo de leña; síntomas, comezón, lloran los ojos, dolor de cabeza, ganas de vomitar, no tiene apetito. Latido: por coraje, todo el tiempo; síntomas, mucho latido, pica, dolor, torcijones.
Otros datos. Existe una clase de hierba de ángel, también se ocupa antes del parto, se toma como té una taza para apurar el parto.