Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de San Pedro Tidaa, Nochistlan, Oaxaca.
Yuku Tana Ñayimi Ñuu Dawi Te Ñayiwiñuu, Tokuijñu´un
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Yuku romero, Romero
Yuku romero

Kuu in yuku sa´nu na in tinchido, ni´i sa´a xi te landai xi, luchi nda´a xi te kuin na tindaku kuechi wita xi nuu io kuii, te yachi koyoxi nu sa ni nayichi. lo ita xi te Kuii nuu xi. Ndidaa yoo ni´in yuku ya´a te watika sa kuta nu xi nuu ke´e nu. Kuu xi in yuku i´ni.

Ñuu Nuu io Yuku Ya´a. Ñuu Yodo Kunu, Ñuu Tidaá, Ñuu Ndiko.

Nancho Kuentniu Nu Xi. Xenie´un xi sa kada tana nu kue´e kaxi, kue´e kene, te nuu kida u´u yoo ña xi´in ñadi´i. Nuu kew sa kada tana nu kue´e kaxi-Nakata nu xi´in inka inka yuka naa yuka tachi, závila te nchiko nu xi te usaxi dakee no nuu tna´an u´u te nduku nu in ñayiwi sana kuediña´a xi. Wa´a ka sa na kada tana nu xi´in ndidaa sa´a nuu ku yoo ñadi kun dawi. Nuu kuu sa kada tana nu kue´e yoo in ñadi´i, dandu´a ña in nu´un luchi ngueni nuu yuku ya´a ye ko´o ña in yaxi ndi uu kiwi nii uu yoo.

Nanchoo Kesa´a Te Nancho Ku Nuu Tna´an Nu In Kue´e Ya´a. Tna´an nu kue´e kaxi nuu sa´an nuu wixi, nuu ndoyo nu o nuu kuu in ñayiwi tne´nu. Kesa´a tna´an u´u yiki sa´a nu, yiki satanuyiki nda´a nu, dandandu xi sa´a nu. Tna´an nu kue´e kene nu nasaa wa´a nu, nuu ku´a dikino o nu io nda´wi anu nu. Kesa´a kida xi sa kui´a ini, dakuiko xi diki nu te ñadi ku adi sa kaa nu. Kue´e tna´an in ñadi´i, tna´an ña kue´e ya´a ñuu ña xito ña ngueña, nuu tuni ndane´e ña in sa wee o nuu wichi xikonuo ña nuu wixi, kesa´a tna´an u´u sate ka´a ña, tna´an u´u nuu dedeña.

Inka Ka Sa Xenie´un Yuku Ya´a. Io Yuku xii te yuku di´i yuku ya´a. Yuku di´i ku sa sa ni kan´an nu ya´a, te yuku yii xenie´on sa kada tana nu chijuto.


Romero

Es un árbol, crece como 2 ó 3 m de altura, su tallo es grueso y rasposo. Sus hojas son simples, pequeñas delgaditas, blandas cuando están frescas y secas se desmoronan, son frágiles en forma de gusanito, sus hojas tiernas son verdes localizadas en todo el tallo y las hojas viejas se ponen amarillas en la parte inferior del tallo. Sus flores son azulitas chicas, su botón es en forma de bolita y al abrirse es de forma de estrellita. Se da todo el año, florece en cuaresma, sus hojas se renuevan todo el tiempo. Es cultivada como planta de jardín y en viveros. Es una planta caliente y calmante.

Localización geográfica regional. Yodocono, Diuxi y San Miguel Achutla.

Uso medicinal. Se ocupa para el dolor de menstruación (V. dolor de regla) y vómito: se usa el cogollito tierno, combinado con Santa María, 5 gr de cada planta hervida en medio litro de agua en té, una taza en ayunas y otra en la noche dos veces por semana por dos meses o hasta cuando el paciente sienta alivio la suspende. Reumatismo (V. reumas): se ocupa molido, se hace en pomadas, combinado con sábila y valeriana, dándose masaje es muy caliente y deben darse reposo, es mejor que se lo aplique en tiempo de cuaresma (V. calendario) por unos 15 días, dos veces por semana en las noches.

Causas y síntomas de la enfermedad. Dolor de menstruación: por frialdad, porque se sufre mucho, depende de las personas; síntomas, dolor de espalda y dolor de vientre y de cadera. Vómito: porque no comen bien o porque están débiles; síntomas, mareos, no les da ganas de comer. Reumatismo: por el frío, los panaderos, los que enferman por cambio de temperatura, por ansiedad en ancianos; síntomas, dolor de hueso y calambre.

Otros datos. Sirve para caldeados en falseaduras de vacas o toros. Se clasifica en romero macho especial para los toros y sirve para el reumatismo en personas, combinado con el romero hembra que ya fue descrito.