Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de Chinango, Oaxaca.
Tatan Nda´vi Xi Tzia Dedavi Ñoo Chinangu
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Ton ndua, Guaje rojo
Leucaena diversifolia (Schlecht.) Benth.
Ton ndua

Toton na´no ta o´o metro dokoton, la nda´aton te ia ita vola kuxin tsikuan. kana ndua kua´a. Yoo uxi i. Koyo nda´aton yoo ichi. Tata i´ni nduton. Sa´noton yatave´e, ma´i ñoo. yuku. yoyuka.

Sa´noton. Chinangu, San Juan, Diniyute. Santa, Itiadi, Ranchu, Inkagua. Rosari, San Miguel, Yukundi te Yodokintsi.

Va´aton iata. Ta na kui´i tixindo, ta ño´o tsindaku tixindo. Kuxindo nomaton a tsindua te nootsi tixindo. Nachon ki´i tsindaku txindo. Ta ko nakatendo nda´ando ta kua´ando kuxindo. ta xi´indo te kui kini. Kuisi tixindo, dachindo toni toni.

Inga. Kuxindo ndua ña tadinxi teya´a. Kuaxi ndendua kesu; kuyukonxi ndendua koño.


Guaje rojo

Árbol como de 5 m de alto, tiene tronco grueso, de color gris claro. Sus hojas son grandes. Flores blancas y redondas como pelotitas. Frutos de color rojo, como unos ejotes largos y anchos parecidos al tepeguaje. Pierden sus hojas en cuaresma, los frutos aparecen en noviembre. Es muy abundante en esta comunidad. Es de naturaleza caliente.

Localización geográfica regional. Chinango, Yolotepec, Acaquizapan, Joluxtla, Cosoltepec, Tultitlán, Tepejíllo, El Rosario (Puebla), San Miguel Ixtapan, Tequixtepec y Chazumba.

Uso medicinal. Las yemas de la planta sirven para arrojan las lombrices del estómago y limpian de parásitos: se come cruda la yema con tortilla. También los botones de la flor se comen igual para el mismo fin.

Causas y síntomas de la enfermedad. Las lombrices se adquieren por no lavarse las manos antes de comer; por tomar agua sucia de los pozos o por comer tierra en el caso de los niños. Duele el estómago, se hace a cada rato del baño.

Otros datos. Las semillas de los guajes se comen cocidas en el comal y se prepara una salsa; también se guisa con carne de res o queso; esta comida es típica en esta región y se conoce como guaximole.