Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de Chinango, Oaxaca.
Tatan Nda´vi Xi Tzia Dedavi Ñoo Chinangu
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Ton tavi, Jarilla
Dodonaea viscosa (L.) Jacq.
Ton tavi

Sa´noton ta oni metro, ia nda´a tsinani kuiton, te kanaton ita tsikuxin ndía; ko ichiton te ni ko koyo nda´aton. Tata i´ni nduton´ konindoton kandía noo ton tavi. Iki muntu. Toton kuan. yui noo ton chitia, mini kando.

Sa´noton. Chinangu, San Juan. Diniyute. Itiadi, Santa, Ranchu. Inkagua. Rosari. San Miguel. Yukundi te Yodokintsi.

Va´aton tata. Natavi nde ni ni´i nde ni ta´no, ta ni nduando. Chinondoton yuno´o te natavi i´nindo nde kui´i: te chidokundoton tsikoto te chiko´nindo. Nachon nduando. Ta xikando yuku, a ta xínindo a ta nangando burru. Kui´i. makui tindo. makui kakando.

Inga. Xichonna tantavi kua´a tsia´va viku tanda´a a viko ve´e kuenta. Koo katsi.


Jarilla

Arbusto de 3 m aproximadamente. Hojas angostas y largas. Flores moraditas, en forma de aleta o bolsita que contiene la semilla. No pierde sus hojas, siempre está verde. Se encuentra en laderas, lomas y cañadas. Es caliente.

Localización geográfica regional. Chinango, Yolotepec, Acaquizapan. Joluxtla, Cosoltepec. Tultitlán. Tepejillo. El Rosario (Puebla). San Miguel Ixtapan. Tequixtepec y Chazumba.

Uso medicinal. Para sobar los golpes o fracturas (V. quebradura): se calienta un manojo de las ramas de esta planta en la lumbre o en el comal de barro y se soba o se caldea la parte afectada, se cubre con un trapo junto con las hojas.

Causas y síntomas de la enfermedad. Los golpes son por caídas andando trabajando o de borracho. Se quiebra el pie o el brazo, se hincha, duele mucho, no se puede agarrar ni caminar. También al caerse del burro.

Otros datos. Se usa para hacer curamadas para las mujeres que van a cocinar el mole en el casamiento o en las cofradías. Se hacen casas con esta planta para tener sombra.