Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de Chinango, Oaxaca.
Tatan Nda´vi Xi Tzia Dedavi Ñoo Chinangu
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Romeru yuku, Romero de campo
Romeru yuku

Sa´nuxi ta dava metroni, kui nda´axi te pipinxi ta iki tsiuku, kuaxi ita kuxin kuatikuati; kanaxi lin´chi kui tata tsidinda yute. la dikuixi. nani´in doxi yoo davi a yoo ichi. Iaxi yu´u kgua ichi kon´do tetuido nde tan´de icho kondo Santa te Ranchu. Iaxi lomesa o iníí sa´a yuku noo kruz no kagua kuxin. Tatan vixin nduxi.

Sa´noxi. Chinangu, San Juan, Diniyute, Itiadi, Santa, Ranchu, Inkagua, Rosari, San Miguel, Yukundi te Yodokintsi.

Va´axi tatan. Tavaxi iño a yoton ni kili Sa´ando. Kindian do nda´a yutexi te dakendo dikuixi te ta kunindo tixi oni k te kuchixi dani te keeni iño. Nachon ki´i iño sa´ando: kuachi xikavichindo, a ni tan´de ndisando a kua´ando yuki toton O Sa´ndendo itia a xidondo dichi. Kui´ikain ka´on te xidoxi, te makui keexi, ndunei te ta´vixi.

Kuna´antsa. Ko saxi kitsixi te ko ichixi, kudana kida ui´ixi-xi kitsi.


Romero de campo

Hierba de 50cm. aproximadamente, tiene muchas hojas alrededor de las ramas o varas. Hojas verdes, muy angostas, de 5cm de largo por 5cm de ancho más o menos. Flores blancas, en racimos. Frutos verdes, en forma de pepino con punta, o de un lin´chi kagua pero más grande, salen a lo largo de las ramas. Le brota una lechita blanca al cortar las hojas, flores o fruto. Se encuentra todo el año, aún cuando no llueva. Crece en terrenos de cultivo, muy escasamente en el campo, a orillas del pueblo y en las faldas del cerro de la Cruz, por las peñas blancas o sobre tepetate. Es de naturaleza fría.

Localización geográfica regional. Chinango, Yolotepec Cosoltepec, Tultitlán, Tepejillo, El Rosario (Puebla), San Miguel Ixtapan, Tequixtepec y Chazumba.

Uso medicinal. Sirve para sacar las espinas, astillas o cañuelas de los pies o manos: se corta una ramita chiquita y tierna de la planta, se acerca al lugar en donde se encuentra metida la espina o la astilla, se dejan caer dos o tres gotas de la leche que suelta la planta sobre la herida; empieza a madurar la herida y sale la espina. (V. vilma)

Causas y síntomas de la enfermedad. La gente se espina al caminar descalzo, pisar una biznaga, cortar zacate, estar aleñando, tallar un palo o al cortar pitahaya. Duele mucho, no puede uno caminar, o agarrar las cosas, se hincha el lugar espinado y se pone muy rojo, al querer cazar la espina se siente que se va más adentro.

Otros datos. Se dice que es tóxica. No la come el ganado pues no le gusta. Es escasa, se encuentran algunas matas en la desviación a Cosoltepec en yu´u kagua rumbo al "tetuido", sobre la carretera de terracería que va a Tultitlán.