Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Mixteca de Chinango, Oaxaca.
Tatan Nda´vi Xi Tzia Dedavi Ñoo Chinangu
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Ton yuxin, Zomiate
Barkleyanthus salicifolius (Kunth) Rob. et Brett.
Ton yuxin

Sa noton ta oni metro ia varaton te kui nda´aton, kuán itaton, te ía tsiki ita; nana nda´aton ta kon davi, tekoyoxi ta ni ndachiton davi, konindoton nde ia ko´yo a nde ño´o tekui: Marceiu, Sula, Tendieu, tetuidu, tatan vixin nduton.

Nani´indoton. Chinangu, San Juan, Santa, Diniyute, Itiadi, Ranchu, Inkagua, Rosari, San Miguel, Yukundi te Yodokintsi.

Va´aton tatan. Ta kana ntsi´i indo, ta kukata indo, a ta ia yaa indo, nchiko nda´aton te kuchindoxi, a kuni´nindoxi tata estropajo. Kui ko´o tandoxi, va´axi yoku. Kuini dakanxixi aceite xi me te kundoxi indo nde ía tsi´i kata. kui kuchi mexi ta ni yu´uve.

Nachón kana ntsi indo. Ta ia kuando ka´ni o ta ta dadiku kua nakuachi ño´o o ta ni ya´ando no divi yoko. Kana yaa indo ta koxichindo a ta koxixi ta´ando. ta yu´u mé kuachi ni xiaán tsi´ina, a ni nda´i burro a ni kanaa nana te tata. Sakuve, te ma ka´ave chichive, ta kana ntsi´i indo te kukakaxi´ite ndu chichixi, a kanaxi ndute kuan.

Inga chón. A kuna´antsa: nduku danoo rama ton yuxin ña kun diadi yu´u yoo te kui.


Zomiate

Arbusto hasta de 3 m. sin espinas, tallo café, en forma de varas largas. Hojas verde oscuro, blanditas, alargadas, de 7 cm aproximadamente, las pierde en la cuaresma y reverdece en la temporada de lluvias. Flores amarillas. Crece a orilla de los ríos, ojos de agua o lugares húmedos. Es de naturaleza fría.

Distribución geográfica regional. Chinango, Yolotepec, Acaquizapan, Joluxtla, Cosoltepec, Tultitlán, Tepejillo, El Rosario (Puebla), San Miguel Ixtapan, Tequixtepec y Chazumba.

Uso medicinal. Se utiliza para bañarse cuando hay presencia de granos en el cuerpo: las hojas trituradas se usan a manera de estropajo durante el baño. Para quitar los jiotes: se coloca una masita de hojas; la masita se prepara moliendo las hojas en el metate y se les agrega un poco de aceite rosado. Para los niños cuando se asustan o espantan: se recomienda un baño con las hojas. (V. mal aire)

Causas y síntomas de la enfermedad. Los granos aparecen cuando hace calor, por estar en contacto con algunas plantas como el piñón o por piquete de algún insecto. Los jiotes son causados por la falta de aseo o mala alimentación y se manifiestan como manchas en la piel. El susto en los niños es porque el perro ladró, el burro rebuznó o el gallo cantó cerca de ellos. Se observa en el cuerpo del niño granitos, está inquieto, molesto, no quiere comer y el excremento es como líquido amarillento.

Otros datos. En el pozo se utilizaban las ramitas para hacer los tapones de los cántaros. Se encuentra en los ríos El Marcelo, El Curtidor, en el pozo El Sabino y en el ojo de agua El Minikando, entre otros.