Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Nahua de San Miguel Tzinacapan, Cuetzalan, Puebla.
Xiujpajmej
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Tejtsonkilit, Mala mujer
Cnidoscolus multilobus (Pax) I.M. Johnston
Tejtsonkilit

In kuouit moskaltia uejkapantik kemej chikueyi metroj uan yek uitsyoj, desde ikuoujyo, ixiujyo uan iteyo. Kemej motomaujtiuj iujki kipolojtiuj in iuitsyo itech in ikuoujyo, pero itech ixiujyo amo. In xiuit xoxoktik uan papatauak, tajtamati in papayajxiuit, ixochiyo ijistak uan posoni in febrero, satepan xintiuj uan mokaujtiuj in iteyotsin xojxoxoktik ijuak selik, keman chikauayaya por julio agosto uakia, ejeuayoj uan taijtik kiualkui in iteyo. In kuouit yek chokiloj, majyá leche in ichokilo. In totonik uan mochiua kajfentaj, milaj, kuoujtaj uan tepeyoj.

Kani in mochiua. Kuesalan, Tuzamapan, Jonotla, Huehuetla, Tzinacapan, Zacapoaxtla, uan noyan nikan uín.

Ton kokolis in kipajtia. In ixiujyo se kimana iuan pisilatsitsikas, xomet uan omikolit uan ika se kinaltia in pilimej, ijuak kinkui in chiauis. In ichokilo sekin tokniuan kikuij uan kitaliliaj intanokuil, kitamatilia, pero kitajtapana in tanti, ika se kiuejueloua saj.

Keyéj te kui in kokolis uan keniuj in se kimati. In chiauis okachi kinkui in pilimej porque amo se kincuidaroua, amo se kinchipaua, oso uetsin uan momoujtiaj, oso amo yek takuaj, komo mayampanouaj kinkui in kokolis. Ijuak kimachiliaj in kokolis yek kokoyanij moitaj tomaujkej, amo tej kinekij kichiuaskej, amo kinekij mauiltiskej, nochi kiijyaj, sayoj kikuaj tal, til oso amat.

Toni ok más tenechikol kipia. In tejtssonkilit ome taman, pero nochi kualtia para se taman saj, no kualtia para kuoujtatil.


Mala mujer

Es un árbol de 8 m aproximadamente, el tallo, las hojas y su semilla tienen espinas muy finitas que pican mucho y conforme va creciendo sus espinas, si ya es árbol grande, la parte de abajo ya no tiene espinas, pero las hojas nunca pierden la espina y son verdes y anchas, se parecen a las hojas de la papaya. Su flor es blanca y se da en febrero, luego cae y va quedando su fruto que es de color verde, está madura por julio y agosto, la semilla tiene cáscara. Esta planta tiene mucha savia. Es caliente y se da en los cafetales, milpas, bosques y cerros.

Localización geográfica regional. Cuetzalan, Tuzamapan, Jonotla, Huehuetla, Tzinacapan, Zacapoaxtla y en casi todos los lugares de tierra caliente.

Uso medicinal. Cuando los niños tienen anemia, se corta la hoja de la mala mujer y se junta con el atsitsikas y el sauco, las hojas de las tres plantas se hierven y con eso se baña al niño. Algunas personas usan la savia para curar el dolor de muela, pero se rompen los dientes, por eso no es bueno ponérselo.

Causas y síntomas de la enfermedad. La anemia agarra a los niños porque no se les cuida, no los bañan seguido o a veces es porque se caen y se asustan, otras veces es porque no comen bien y se quedan con hambre. Cuando tienen esta enfermedad se ven gorditos y no quieren hacer nada, no juegan, todo les da asco, pero si les gusta comer tierra madera ya carbonizada o papel.

Otros usos. Hay dos clases de mala mujer (tejtsonkilit), las dos curan la misma enfermedad y sirven para hacer leña y cocinar.