Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Nahua de San Miguel Tzinacapan, Cuetzalan, Puebla.
Xiujpajmej
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Maltantsin, Maltantsin
Maltantsin

In xiujtsin amo ueyi, moskaltia kemej ome makpal, ikuoujyo uan ixiujyo xojxoxoktik, nejín xiujtsin moxoxoua talpan, uan ueuejkatsitsin monaluayotia uan oksepa moitsmolotia in imaxiujyo yejyeualtsitsin uan tsikitsitsin. Ome taman in ixochio, tein istakmaltantsin istak in ixochio uan tein tiltikmaltantsin, majyá achi xiujtik in ixochio. In xiujtsin mochiua nochi in xiuit uan kampa eski, kemej in kuoujtaj kampa kemej in tepitsin kuoujtampa oso kemej in ojtenoj kampa amo semi xiujtaj, uan kemej in kaltsintan kampa kotokaj.

Kani in mochiua. Tzinacapan, Cuetzalan, Pahpatapan, Xocoyolo, Cuauhtapeual, Nauzontla, Santa Lucía, Huahuaxtla, Xalacapan, Zacapoaxtla y otros pueblos con clima frío.

Ton kokolis in kipajtia. Kipajtia in nemoujtil uan kemej in tekokoj se iijtik. Ijuak tekui nemoujtil, se kiteki in xiujtsin uan se kikui sayoj ikuoujyotsin se kikokototsa uan se kitalia itech rejfinoj uan maj ompa mochikaualti iuan, uan yejua in yon se tayi se tamachiujtsin, takan tekokokoj se iijtik se kimolontia se takitskil in xiujtsin uan se tayi in atsin, uan ika yon se ijtipajti.

Keyéj tekui in kokolis uan keniuj in se kimachilia. Tekui in nemoujtil ijuak teisá ika se momoujtia, kemej in se uetsi iksá itech at oso taltsin, uan komamo temoujtia teisá okuilin kemej in yon kouat oso iksé okuilin tein kemej yon tetipinia oso tekua. Se kimati ika se momoujtijtok ijuak peua amo se mayana, oso kemej yon se mokochmoujtia, uan no peua majyá se sempochinia. Tekui kemej in tekokoua se iijtik ijuak se kikua teisá tein teijtikokoj, oso kemej in mokualantia uan kemej in iksá amo se takua nimán, se momayampanoltia.

Toni ok más tanechikol kipia. In xiujtsin ome taman, tein maijistak in isiujyo xojxoxoktik uan yejua ya in tein matijtiltik, yej in imay majyá achi tijtiltik.


Maltantsin

Es una planta pequeña como de 20 cm de altura, su tallo es de color verde como sus hojas y se extiende en el suelo, cada 15 ó 20 cm se pone su raíz y ahí nace un retoño que se levanta hacia arriba. Sus hojas tienen forma ovalada y son chiquitas, del tamaño de un botón. Tienen dos tipos de flor, una es morada y la otra es blanca porque son dos clases de esta planta. Se da todo el año, en el campo, a orilla de caminos, en cafetales y junto a las casas.

Localización geográfica regional. Tzinacapan, Cuetzalan, Pahpatapan, Xocoyolo, Cuauhtapeual, Nauzontla, Santa Lucía, Xochitlán, Xalacapan, Zacapoaxta y otros pueblos en clima frío.

Uso medicinal. Para el susto: se corta un rollo de esta hierbita y se le quitan las hojas, el tallito se corta en pedacitos y se mete en aguardiente de caña, se deja que fermente y se toma una copita cada vez que se asusta uno para no enfermarse. Para el dolor de estómago: se corta un rollito de esa planta y se hierve en un jarrito de agua, luego que hierve bien se toma como té, con eso se cura el dolor de estómago.

Causas y síntomas de la enfermedad. Agarra la enfermedad del susto cuando uno se espanta con algo, una caída, ya sea en el agua o en la tierra o a veces se espanta uno al ver una víbora u otro animal peligroso o alguna otra cosa que haga que uno sienta miedo. Se sabe que se tiene susto porque no se quiere comer, no se tiene hambre y se despierta en la noche sobresaltado y se empieza a palidecer. El dolor de estómago agarra cuando uno come cosas malas que el estómago no lo consiente, eso a veces se convierte hasta en diarrea, agarra dolor estomacal cuando uno se enoja mucho (V. muina), lo mismo pasa cuando no se come a tiempo.

Otros usos. Hay dos tipos de maltantsin, la de hoja blanca que le llaman, su color es verde bajo y la de hoja negra, su hoja es morada.