Biblioteca Digital de la Medicina Tradicional Mexicana
Universidad Nacional Autónoma de México
Flora Medicinal Indígena de México
Flora Medicinal Otomí de San Juan Ixtenco, Tlaxcala.
Rä B´atha, Ngetho Go Gehya Yä Nfadi Ma Meta Yä Ñáhñu
[ ]  [ ]  [
Nombres en español
]  [ ]  [ ]
Clavelillo, Pincelillo, Clavelillo, Pincelillo
Pinaropappus roseus (Less.) Less.
Clavelillo, Pincelillo

N´a rä ndäpo uni n´a ra b´ai ngu n´a cuarto gä metro rä hñets´i, nu ya zi za xä ntsunt´i, ha nu ya xi xä ma ko r´a yä zi pico ngu nu rä pipitza. Nu rä xi ge´ä man´a di hneni, yabu di hneki ngu n´a zi t´otse rä t´ei. Nu rä doni di uni ha n´a rä zi za xä mä ha mahyegi ngu rä doni rä arnica pe xä kuhu. Nuna ndäpo di te ha rä b´atha ha di ndoni septiembre, ha dä y´ot´i diciembre ko nu yä mudi tse di te nsoka ha rä b´atha o ha mbonthi ha man´a n´amba otho. Nunä ndäpo xä nju ha xä naha.

Habu kohi nu yä hnini. Ja nuni Ndsaxua Ixtenco ha nehe xä thandi di te, nuni Huamantla de Juárez ha nuhe San Pablo Citlaltepetl (Trinidad Sánchez Santos).

Hanja dä t´ot´e. Nu rä Clavelillo xä hño pa nu uts´afi. Dä theki n´a xeni rä za o n´a zi xeni rä ts´ut´o ha nu rä b´a poni dä ts´ogi dä thaki ha dä ents´ui ha rä ts´afi na xä zi rä zue o na nsoka xä ñ´u. Nehe tsa dä ñahi rä xi o drä juni ha dä huts´i ha rä ts´afi. Nehe t´ena ge nu rä b´a nuna ndäpo xä hño pa dä hñaki yä sasi o dä y´othe yä ntheni.

Hanja f udi rä hñeni. Nu yä ts´afi xä ñ´u ngetho xä zi rä zue, ha nehe ngetho tsi ndunthi yä ñ´u.

Pa mar´a yä nt´ot´c. Hingi hma pa te man´a xä hño. Pode nunä ndäpo yä ma dä guadi ha rä hnini ngetho t´ena ge mä met´o mi ja ndunthi o mi tsudi b´estho nubu mi thoni, pe ge nubya rä hinja ja ndunthi.


Clavelillo, Pincelillo

Matita como de 25 cm de alto, sus varitas son delgadas pero su hojita es larga con algunos piquitos parecidas a la de pipitza. Las hojas son las que más se ven de lejos, parecen un montoncito de pasto. La flor se da en una varita larga y es parecida a la del árnica, pero moradita. Se da en el temporal y florece por septiembre, secándose en diciembre con la primeras heladas. Crece nada más en el campo o en el llano porque en otros lugares no hay. Es amarga y fresca.

Localización geográfica regional. San Juan Ixtenco, Huamantla de Juárez y en San Pablo Zitlaltepetl (Trinidad Sánchez Santos).

Uso medicinal. Sirve para el dolor de muelas: se corta un pedazo del tronquito o cualquier varita y la lechita que le sale se deja caer en gotas sobre la muela picada; también se puede masticar la hoja o molerla y ponérsela en la muela mala. Se menciona que la leche de esta planta sirve para quitar los granos o curar heridas.

Causas y síntomas de la enfermedad. Las muelas duelen cuando están picadas y esto es por comer cosas con mucho dulce.

Otros datos. Al parecer esta planta se ha ido acabando en la comunidad ya que se dice que antes había mucha o se le encontraba con facilidad, pero que actualmente ya es escasa.